فرزین ماندگار
«اشرف همزاد شاه» عنوان مستندي به كارگرداني «سعيده اختر» است. اين مستند در بخش جايزه شهيد آويني يازدهمين جشنواره سينما حقيقت حضور دارد. گفتوگوي «جوان» با كارگردان اين مستند پيش روي شماست.
چطور شد كه اشرف پهلوي را سوژه ساخت مستند قرار داديد؟
سوژهاي بود كه تا به حال كسي به آن نپرداخته بود و به نظرم آنقدر مهم بود كه براي يك مستند جذاب دستمايه كار قرار بگيرد. اشرف در برههاي از تاريخ معاصر ايران زني نقشآفرين و از نفوذ و قدرت سياسي و اقتصادي زيادي نيز برخوردار بود و البته همواره فردي منفور به شمار ميآمد. اشرف به نوعي شاه در سايه ايران در زمان محمدرضا نيز قلمداد ميشود. او بسيار بيشتر از محمدرضا، خصايص پدرش رضا شاه را به ارث بردهبود. آخرين مصاحبه صوتي او مربوط ميشود به تاريخ شفاهي هاروارد كه احمد قريشي در سال 62 آن را ترتيب داده بود. اشرف ويژگيهاي شخصيتياي داشت كه من سعي كردم بازخوردها در جامعه آن دوران و نيز نوع رابطه او با مادر و برادرش را در اين مستند مورد توجه قرار دهم.
با چه موانعي در ساخت اين مستند روبهرو شديد؟
بزرگترين مانع اين بود كه ما تصوير كافي نداشتيم و جالب است بگويم مؤسسه تاريخ معاصر ايران و نيز مركز اسناد انقلاب اسلامي به عنوان موثقترين و مطرحترين مراكز آرشيوي درباره تاريخ معاصر كشور به رغم كمك زيادي كه ميتوانستند به واسطه آرشيو عكس فوقالعادهاي كه در اختيار دارند به ما بكنند، كمترين همكاري را با ما داشتند و حتي در برخي مواقع جلوي پاي ما سنگاندازي هم كردند. مثلاً مبالغ بالايي طلب ميكردند كه پرداخت آن از عهده ما خارج بود. براي همين ما مجبور شديم بيش از همه از لينكهايي كه در خارج از كشور داشتيم، استفاده كنيم و مقداري هم از آرشيو دست نخورده و ديده نشده صداوسيما سود برديم.
نكته ديگر اينكه درباره اشرف نظرات مخالف زيادي وجود دارد و تقريباً همه افرادي كه درباره او نوشته يا سخن گفتهاند، درباره عملكرد سياسي، اقتصادي و نوع رفتار او به عنوان زني ذينفوذ در دربار نظر خوبي ندارند. در حقيقت بايد گفت اشرف اساساً براي هيچكس شخصيت محبوبي به حساب نميآمد و شما نميتوانيد جمله يا خاطره نيكي درباره او ببينيد يا بشنويد. تقريباً همه مورخان هم درباره او گارد دارند. حتي افراد مهمي چون فردوست و اسدالله علم هم درباره او نكات خوبي را ذكر نكردهاند. با اينحال او در دربار ايران زني تأثيرگذار بود و ميتوان ردپاي او را در خيلي از مسائل مشاهده كرد.
برخي نكات هم درباره زندگي او وجود دارد كه نميتوان خيلي آنرا در يك فيلم مستند باز كرد. مثل فساد اخلاقي اشرف كه از سوي خيليها نقل شده است. در واقع نميتوان خيلي به آنها اشاره كرد. در كل ولي ميتوانم بگويم با همه اين احوال تهيهكننده دست ما را در استفاده از آرشيو و مسائل ديگر باز گذاشته بود و ما مشكل خاصي از اين نظر نداشتيم.
این مستند را با چه رويكردي ساختهايد؟
من سعي كردم بيشتر با نگاه زنانه خودم فيلم را بسازم، نه اينكه نظر شخصي خودم را دخالت بدهم. سعي كردم از سوژه قدري فاصله بگيرم و تا ميتوانم از تكرار تاريخ در مستند پرهيز كنم و به وجوه تازهتري اشاره كنم. در واقع كوشيدم راوي يك قصه باشم؛ يعني مخاطب با مشاهده فيلم احساس كند قصهاي براي او نقل شدهاست. به نظرم اين فرم روايي ميتواند مخاطب را بيشتر درگير يك مستند پرتره كند. سعي كردم از نظر مورخان مختلف استفاده كنم. نگاه سياسي و تاريخي را غلبه ندهم و در واقع با نگاهي روانكاوانه مستند را ساختم؛ نوعي ريشهيابي دوره كودكي اشرف و تحليل شخصيت او و نه صرفاً تحليل تاريخي. از كتب خسرو معتضد، خاطرات خود اشرف، علم و فردوست و منابع ساواك و نيز خاطرات احمد علي مسعود انصاري پسرخاله فرح كه به دربار رفت و آمد داشت نيز در اين كار استفاده كردم. مستند ما در جشنواره سينما حقيقت در بخش جايزه شهيد آويني حضور دارد و ما آن را به جشنواره مستند تلويزيوني شبكه مستند سيما هم ارائه دادهايم.