سمیه حیدری*
امام حسن عسکری (ع) فرمود: «سخاوت اندازه‌ای دارد، چنانچه از آن بگذرد، اسراف محسوب مي‌شود.» خداوند نیز در قرآن کریم مي‌فرماید: «کُلُوا و اشرَبُوا و لا تُسرِفُوا» سوره مؤمنون، آیه 51. (بخوريد و بياشاميد و اسراف نكنيد كه خداوند مسرفان را دوست ندارد.)
تعالیم حیات‌بخش اسلام راه نجات انسان‌ها را از اسراف و تبعات آن، در اعتدال و میانه‌روى مى‌داند. اسلام در همه امور دینى و دنیوى اعتدال و دورى از افراط و تفریط را توصیه مى‌كند. اگر اسراف را نمى‌پسندد نقطه مقابل آن یعنى تفریط را هم روا نمى‌دارد و تنها امتیاز و برترى را در رعایت اعتدال یا حد میانه مى‌داند.
یکی از مهم‌ترین آموزه‌های دینی، برای مقابله با مفاسد اقتصادی و اخلاقی و تحکیم ارزش‌های دینی، تقویت باور انسان‌ها به مبدأ و معاد است. این اعتقاد همچون ناظری درونی، اجرای صحیح دستورات الهی را تضمین مي‌کند. آیه‌های مربوط به اسراف، با نهی و نکوهش اسراف و تبذیر، سقوط معنوی و عذاب اخروی اسرافکاران را خاطرنشان مي‌سازد. پیشوایان معصوم (ع) نیز در روایت‌هایی، با یادآوری پیامدهای اخروی اسراف، همگان را از این عمل ناشایست بازمي‌دارند. امام علی (ع) مي‌فرماید: «بدانید که بخشیدن نابجای مال، تبذیر و اسراف است که قدرت بخشنده را در دنیا بالا مي‌برد و در آخرت پایین مي‌آورد. او را در دیده مردمان گرامي مي‌کند و نزد خدا خوار».
تقویت ارزش‌هایی چون زهد، قناعت، میانه‌روی و مانند آن، از یک سو و ترغیب به مبارزه جدی با هواپرستی، خودنمایی و فخرفروشی از سوی دیگر، شیوه‌های درمان درونی اسراف و تبذیر است.
بی‌شک یکی از عوامل بروز اسراف و تبذیر، جهل و ناآگاهی است. بنابراین، اطلاع‌رسانی و دادن آگاهی‌های صحیح و کافی درباره این موضوع به مردم و نیز بازشناسی آثار و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و معنوی آن، در کاهش روحیه اسراف کاری بسیار مؤثر است. همچنین، نظارت همگانی بر رفتار و اعمال افراد جامعه که در آموزه‌های دینی با تعبیر امر به معروف و نهی از منکر از آن یاد مي‌شود، از کارآمدترین شیوه‌های تثبیت ارزش‌ها و مقابله با مفاسد و انحراف‌هاست.
در اسلام قواعد خاصّی برای مقدار مصرف کالاها و خدمات ارائه شده که مهم‌ترین این قواعد، رعایت قصد یا رعایت حدّ اعتدال و میانه‌روی در مقدار مصرف می‌باشد. سه مورد مهم از این قواعد به شرح زیر است:
1- قاعدة رعایت اعتدال و میانه‌روی در مصرف: به طور کلّی، در نگرش اسلام بنیاد همة امور بر میانه‌روی و اعتدال می‌باشد و هرگونه رفتارهای بیرون از این چارچوب نه تنها نادرست و نابهنجار، بلکه گناه، حرام و گاه جُرم تلقّی می‌شود. همان‌گونه که زیاده‌روی، اسراف و تبذیر اموری مردود، مذموم و گناه شمرده شده است. همچنین استفاده نکردن از نعمت‌های حلال خداوند و بهره‌مند نشدن از آن در راستای آسایش، آرامش و کمال، امری مذموم و ناپسند دانسته شده است.
2- قاعدة تحریم اسراف و تبذیر: اسراف، زیاده‌روی در مصرف و ریخت‌و‌پاش یکی از معضلات و ناهنجاری‌های بزرگ اجتماعی است که امروزه بسیاری را گرفتار خود کرده و موجب اتلاف منابع، فروریختن آرامش و از بین رفتن کانون گرم خانواده‌ها شده است. در قرآن کریم این بلای اجتماعی مذموم و خانمان‌سوز یکی از شاخصه‌های نظام فاسد فرعونی تلقّی شده است.
3- قاعدة ممنوعیّت تقتیر و بخل: «تقتیر» به معنی ترک مصرف کالاها و خدمات نسبت به حدّ اعتدل؛ یعنی انجام دادن کمتر از حدّ اعتدال اعمال یا رفتار است. این مفهوم در امور اقتصادی با کلمة بخل نیز مترادف گرفته شده است. در آیات و روایات از مؤمنان خواسته شده از بُخل‌ورزی اجتناب کنند: الَّذِینَ یَبخُلونَ وَیَامُرُونَ النَّاسَ بِالبُخلِ...: (آنها کسانى هستند که بخل مىورزند و مردم را به بخل دعوت مىکنند/ النساء/37).
در خاتمه فرمایش زیبا و روشنگرانه حضرت علی(ع) را در این زمینه مي‌آوریم که می‌فرماید: «سخاوتمند باش، نه در حدّ ولخرجی (زیاده‌روی) و روی حساب خرج کن، نه در حدّ خسیسی.»
* کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
