توانایی و قدرت دسترسی، درک، تحلیل، ارزیابی و انتقال اطلاعات و پیام‌های رسانه‌ای (مکتوب، دیداری و شنیداری) را که می‌توان در چارچوب‌های مختلف چاپی و غیرچاپی عرضه کرد، سواد رسانه‌ای می‌گویند.
امروزه گستردگی و نفوذ روزافزون رسانه‌های جمعی مدرن و محصولات آن به عنوان برجستهترین دستاورد جهان صنعتی و فناوریهای فرهنگی و ارتباطی پرنفوذ، همه پدیدهها و عناصر فرهنگی را به گونه‌های مختلف پوشش داده و باعث بسیاری از تحولات جهان امروز در مسائل گوناگون فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و در نهایت سبک زندگی انسان‌ها شده است. این تحولات ضرورت یادگیری سواد رسانه‌ای در عصر حاضر را ایجاب می‌کند تا بتواند پاسخگوی این بخش مهم از توسعه ارتباطات انسانی باشد.
وقتی ابزار آگاهی مقابل آگاهی قرار می‌گیرد
در ابتدا با پیدایش رسانه‌های پیشرفته این تحلیل وجود داشت که با عنایت به دسترسی آسان به هرگونه اطلاعاتی می‌توان از آن به عنوان یک مرجع و منبع بسیار مفید (به تعبیری دانشمند همراه) و در دسترس یاد کرد ولی با گذشت زمان شاهد این رویداد هستیم که متأسفانه به خاطر نداشتن قدرت تحلیل و تفکر عمیق که در نتیجه بمباران شدن اطلاعات گوناگون به‌وجود آمده نه تنها در بسیاری موارد موجب آگاهی نشده بلکه بعضاً در مقابل آگاهی‌بخشی قرار گرفته و حتی نگاهی سطحی در بین افراد به‌وجود آورده است.
در نتیجه نیاز به آموزش سواد رسانه برای تمامی استفاده‌کنندگان آن و افراد درگیر با آن از سنین کودکی تا بزرگسالی، خانواده‌ها و مسئولان بیش از پیش ضروری است تا بتواند پاسخگوی نیاز‌های مرتبط با استفاده از رسانه‌های نوین باشد. دقیقاً بر اساس همین ضرورت برای کودکان طرحی تحت عنوان «فلسفه برای کودکان» شکل گرفت که با حمایت‌های رهبر معظم انقلاب در حال انجام است و ضرورت‌های امروز ایجاب می‌کند که در بقیه سنین نیز اجرا شود تا بتوان قدرت فکر را در جامعه پرورش داد و از قبول کردن هر چیزی بدون فکر خودداری کرد و این همان چیزی است که در اسلام نیز مورد تأکید قرار گرفته است و از همین روی دین اسلام نیز دین استدلال می‌باشد و بشریت را به تفکر و مباحث عقلانی سوق می‌دهد.
رسانه به راحتی سبک زندگی را تغییر می‌دهد
وقتی بخواهید سبک زندگی یک شخص را تغییر دهید باید تفکر او را عوض کنید زیرا تغییر فکر و تفکر در یک شخص موجب تغییرات در زندگی آن شخص می‌شود. یکی از راه‌های آسانی که زود نتیجه می‌دهد تغییر افکار به وسیله رسانه است. امروزه سواد رسانه‌ای نیاز جامعه و به خصوص خانواده‌هاست که اولین جایگاه و نقش را در تربیت انسان دارند. فقدان سواد رسانه‌ای موجب می‌شود که یک انسان حتی اگر در بالاترین جایگاه‌های علمی قرار داشته باشد، باز بی‌سواد تلقی شود زیرا عدم توجه به رسانه‌ها و برداشت‌های غلط از آن‌ها مسیر تفکر را تغییر داده و خواه‌ناخواه در این مسیر موجب تغییر سبک زندگی می‌شود.
شناخت ساختار پیام‌های رسانه‌ای ضروری است
برای شناخت رسانه‌ها دانستن برخی اصول کلی در ساخت آن‌ها لازم است. اصول کلی رسانه‌ها پنج مورد است: ۱) ساخت: بدانیم که پیام‌های رسانه‌ای ساختگی و صرفاً بازنمایی از واقعیت را نشان می‌دهند نه عیناً خود واقعیت. ۲) قالب: بدانیم که همه پیام‌های رسانه‌ای با استفاده از زبان خلاقانه و قواعد خاصی ساخته می‌شوند و این تکنیک‌های رسانه‌ای است که احساسات ما را تحریک و ما را جذب پیام‌های رسانه‌ای می‌کند. ۳) محتوا: بدانیم که رسانه‌ها دربردارنده ارزش‌ها، دیدگاه‌ها، جهان‌بینی‌ها و سبک زندگی‌هایی هستند و ما باید بتوانیم این موارد را در هر پیام رسانه‌ای شناسایی کنیم و ببینیم که با ارزش‌های فردی و خانوادگی ما تطابق دارد یا خیر. ۴) مخاطب: بدانیم که افراد مختلف، تجربه‌های متفاوتی از پیام‌های رسانه‌ای دارند. ما، فرزندانمان، دوستانمان و... هر کدام با توجه به سن، جنسیت، تجربه‌ها، تحصیلات و... فهم و درک مخصوص به خودمان را در یک پیام رسانه‌ای داریم. ۵) هدف: بدانیم که پیام‌های رسانه‌ای برای کسب سود و قدرت برنامه‌ریزی می‌شوند و ما با پذیرش محتوای پیام در واقع به قدرتمند شدن و ثروتمند شدن صاحبان آن کمک می‌کنیم.
با عنایت به مطالب فوق‌الذکر می‌توان با پنج سؤال کلیدی و با پنج مفهوم بنیادی و یافتن جواب آن‌ها در مقابل هر رسانه‌ای به حداقل سواد رسانه‌ای برسیم. به ماهیت، محتوا و پیام‌های محصولات در رسانه‌ها پی ببریم. با تفکر در آن‌ها متوجه اهداف تولید پیام‌ها شویم و با بینش صحیح و تحلیل و ارزیابی در مقابل آن‌ها از تاثیرات سوء بر خود و اطرافیان جلوگیری کنیم.
پنج سؤال کلیدی سواد رسانه‌ای عبارتند از: سازنده این پیام کیست؟ برای جلب توجه مخاطب از چه فنون خلاقانه‌ای استفاده شده است؟ چطور درک دیگران از یک پیام، با درک من متفاوت است؟ از یک پیام چه ارزش‌ها، سبک زندگی و عقایدی حذف یا به آن اضافه شده‌اند؟ چرا این پیام ارسال می‌شود؟
همچنین پنج مفهوم بنیادی سواد رسانه‌ای عبارتند از: ۱) همه پیام‌های رسانه‌ای «طراحی شده‌اند». ۲) همه پیام‌های رسانه‌ای با استفاده از زبان خلاقانه‌ای که قوانین خاصی دارد، طراحی شده‌اند. ۳) افراد مختلف از یک پیام واحد، درک متفاوتی دارند. ۴) رسانه، در دل خود حامل ارزش‌ها و عقاید خاصی است. ۵) بیشتر پیام‌های رسانه‌ای برای کسب قدرت یا سود تنظیم شده‌اند.
سواد رسانه‌ای خود را بالا ببریم
سیستم‌های رسانه‌ای نشان‌دهنده پویایی قدرت در جامعه هستند. مردم پولدار، نفوذپذیرترند و قدرتمند‌ها به راحتی می‌توانند محتوای عظیم و پیام‌های رسانه‌ای بسیاری را ایجاد و توزیع کنند. بیشتر رسانه‌ها با منافع تجاری یا فرهنگی کنترل می‌شوند. ما اغلب در انتخاب چیز‌هایی که ببینیم، بشنویم یا بخوانیم در مقایسه با سازندگان رسانه‌ها نقش زیادی نداریم، بنابراین همواره باید مراقب باشیم و با دید هوشمندانه به مسائل نگاه کنیم.
سواد رسانه‌ای از طرق مختلف قابلیت گسترش و به روزرسانی دارد. همگام با تغییر ابزار‌های رسانه‌ای و کارکرد آنان، سواد رسانه‌ای نیز باید تغییر کند و به پیش رود، اما سواد رسانه‌ای جدای از ماهیت انتقادی خود درباره رسانه، در هر بافت اجتماعی و جامعه به گونه‌ای خاص و منحصر به فرد تعریف و پیاده می‌شود؛ همان‌طور که تمام جوامع یکسان نیستند و نمی‌توان الگوی رفتاری یکسان برای همه پیچید، باید با آموزش، تحلیل و تمرین سطح آگاهی و سواد رسانه‌ای خود را بالا ببریم.
