از جمله مهم‌ترین معضلات روحی و روانی که امروزه در جوامع صنعتی تبدیل به معضلی اجتماعی شده انزوای اجتماعی است. در جامعه ایران نیز ماشینی شدن سبک زندگی و کاهش روابط اجتماعی نزدیک و صمیمی در سال‌های اخیر منجر به احساس انزوای اجتماعی یا حس تنهایی در بین شهروندان شده است. اهمیتی که این مسئله دارد این است که انزوای اجتماعی هم ناشی از ساخت روابط اجتماعی است و هم پیامد‌های اجتماعی بعدی را در پی دارد. بنابراین اگر از منظر جامعه‌شناختی به مفهوم انزوای اجتماعی نگاه شود می‌توان دو برداشت عمده از مفهوم انزوای اجتماعی را از نظریات متعدد به دست آورد. برخی نویسندگان بر عنصر ذهنی انزوای اجتماعی تأکید دارند و برخی دیگر از نویسندگان عنصر عینی و رابطه‌ای مفهوم انزوای اجتماعی را مورد اهمیت قرار می‌دهند.
نویسندگان و متفکرینی که بر عنصر ذهنی مفهوم انزوای اجتماعی تأکید دارند معتقدند که انزوای اجتماعی واقعیتی است فکری که در آن فرد عدم تعلق و جدایی کامل را با ارزش‌های مرسوم جامعه احساس می‌کند یا انزوای اجتماعی همان بیگانگی فرهنگی است و نشانگر این است که ایده و عقاید افراد درباره موضوعات مهم چقدر با دیگران (دوستان، خویشاوندان و هموطنان و...) فرق دارد، اما نویسندگان و متفکرینی که اعتقادشان مبنی بر عنصر عینی مفهوم انزوای اجتماعی است انزوای اجتماعی را فقدان پیوند‌های اجتماعی در میان افراد می‌دانند. انزوای کودکان در خانواده از جمله مسائل مهمی است که در شکل‌گیری شخصیت و آینده او تأثیر می‌گذارد. امروزه بسیاری از خانواده‌های ایرانی از انزوا در رنج هستند و این انزوای خانوادگی سلامت روانی کودکان را تهدید می‌کند چراکه روح آنان تحمل یک خانواده سرد را ندارد.
وقتی خانه‌ها تبدیل به خوابگاه می‌شوند
یکی از مهم‌ترین مباحث در مورد انزوای اجتماعی کودکان این است که، چون ساخت فرهنگی-اجتماعی از طریق جامعه‌پذیری از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و در واقع بازتولید می‌شود، لازمه رسیدن به جامعه‌ای که در آن نسل جدید خود را منزوی نیابند، زمانی محقق می‌شود که در آن ساخت روابط اجتماعی در درون خانواده‌ها بر الفت و محبت و مبتنی بر تکریم متقابل باشد. به عبارت دیگر اگر ما بزرگسالان در خانواده با روابط سرد و بدون کوچک‌ترین عاطفه‌ای زندگی می‌کنیم بدانیم که اولین صدمه چنین ساخت روابط اجتماعی درون خانواده منزوی‌تر شدن کودک را به همراه خواهد داشت.
در خصوص ساخت روابط اجتماعی که از مهم‌ترین علل انزوای اجتماعی کودکان به‌خصوص در شهرهاست، باید گفت: متأسفانه جامعه کنونی ما به لحاظ ارزش‌های اجتماعی دچار اختلال و تک‌بعدی شده است و، چون بیشتر با ابعاد مادی و ابزاری سر و کار داریم خانواده‌ها برای تأمین مایحتاج عادی تمام توان و انرژی را صرف می‌کنند. وقتی درآمد پدر خانواده نمی‌تواند کفاف نیاز‌های خانواده را دهد، در این شرایط است که درآمد و شغل مادر خانواده نیز مکمل درآمد پدر خانواده می‌شود تا شاید بشود بدین طریق نیاز‌های مادی خانوار تأمین شود. در این خصوص سؤالی که پیش می‌آید این است که آیا پدر و مادر شاغل با این وضعیت اقتصادی آن حوصله و توان قبلی را برای تأمین نیاز‌های عاطفی فرزندانشان خواهند داشت یا خیر؟
در اینجا پاسخ روشن است و آن این است که متأسفانه برخی خانه‌ها و خانواده‌ها تبدیل به خوابگاه‌هایی شده‌اند، به طوری که کوچک‌ترین حرف محبت‌آمیزی بین پدر و مادر و کودکان رد و بدل نمی‌شوند. انگار همه اعضای خانواده به دنیا آمده‌اند تا مثل ماشین مانند جوامع صنعتی کار کنند و، چون پدر و مادر شاغل وقت کافی ندارند یا اصلاً نمی‌خواهند بچه‌دار شوند، چنانچه اگر آن هم ناخواسته بچه‌دار شدند بچه را برای نگهداری به کودکستان‌ها و مهد‌های به‌اصطلاح کودک تحویل می‌دهند!
کودکان غرق شده در فضای مجازی
سبک زندگی خوابگاهی و انزواجویانه در جامعه ایرانی در حال گسترش است و کودکی که در فرهنگ ایرانی باید با مهر پدر و مادر رشد کند تا انسانیت و عطوفت و عشق به همنوع داشته باشد در حال فراموشی است. از طرف دیگر با ورود امکانات جدید به درون خانواده‌ها از مایکروفر و فست‌فود‌ها گرفته تا گوشی‌های لمسی و کامپیوتر و... کودکان به قدری در فضای مجازی غرق شده‌اند که حتی وقت آمدن سر سفره را هم ندارند و این مفهومی جز اختلال در پیوند اجتماعی و کاهش روابط اجتماعی کودک با خانواده ندارد. اساساً خانواده با سفره است که معنی پیدا می‌کند. از دیدگاه محققان مهارت‌های اجتماعی کودک طی بازی به دست آمده و اثرات آن بعد‌ها در زندگی او ظاهر می‌شود، اما نه از طریق بازی‌های رایانه‌ای بلکه از طریق بازی‌های دسته‌جمعی با همسالان است که شخصیت اجتماعی کودک شکل می‌گیرد ولی سؤالی که در اینجا شکل می‌گیرد این است که آیا بازی کامپیوتری و گوشی لمسی در دست کودکان می‌گذارد که کودکان با همسالان خود بازی کنند؟!
کاهش انزوای اجتماعی با تعلق خانوادگی و اجتماعی
از منظر جامعه‌شناختی تعلق خانوادگی و اجتماعی و همچنین تنوع و تعدد هویت‌ها و گروه‌های اجتماعی می‌تواند سطح روابط افراد را در سطوح مختلف تحت تأثیر قرار دهد و باعث شود که احساس انزوای اجتماعی کمتر شکل گیرد. اما در جامعه‌ای که ساخت روابط اجتماعی به گونه‌ای باشد که افراد منافع شخصی و خودخواهانه را به منافع جمعی و دیگرخواهی ترجیح دهند، در جامعه ناامنی، سوء‌ظن و ترس ایجاد شده و فقدان گروه‌ها و هویت‌ها، سطح پیوند‌های اجتماعی را کاهش داده و موجب انزوای اجتماعی می‌شود. اما از پیامد‌های مهم انزوای اجتماعی بدبینی به جامعه و احساس یأس و ناامیدی و حقارت اجتماعی است که می‌تواند باعث شکل‌گیری و تقویت شخصیت انحرافی کودکان و افزایش کجروی اجتماعی در ایام بزرگسالی شود.
از جمله راهکار‌های مهمی که می‌تواند در کاهش و محدود کردن انزوای اجتماعی مؤثر باشد این است که سبک زندگی خانواده ایرانی را که در آن بر محبت و صمیمیت و تکریم متقابل میان اعضای خانواده مخصوصاً بین والدین و فرزندان استوار است، حفظ کنیم و از راهکار‌های مهم دیگر این است که کودکانمان را به کار جمعی و بازی‌های جمعی عادت دهیم و نگذاریم بیش از حد در فضای مجازی و بازی‌های کامپیوتری و... غرق شده تا منزوی شوند.
*کارشناس ارشد جامعه‌شناسی
