انسان نیاز به دوست و همراه و رفیق دارد تا در هنگام تنهایی و موقع مشکلات و نیازها به او مراجعه کرده و نیازهایش را از این طریق برطرف کند. همچنین در سیر و سلوک و سفرهای معنوی نیز رفیق خوب بسیار ضروری و مؤثر است. «یاایها الذین امنوا اتقوا الله وکونوا مع الصدقین»: «ای مؤمنان تقوا پیشه سازید و با صادقان همراه باشید.»
همچنین روایات فراوانی درباره تأثیر همنشینی، هم از جهت مثبت و هم از جهت منفی داریم که همنشینان صالح و مورد پسند اسلامی آثار نیک فوقالعادهای دارند و عکس این قضیه هم وجود دارد که همنشینان بد آثار سوء فوقالعادهای دارند.
یکی از عواملی که برای اصلاح و تربیت انسان نقش بسزایی دارد، معاشرت با صالحان و نیکان است. برای اینکه این مقوله بهتر درک شود نگاهی به آیات و روایات معصومین (ع) در این زمینه داریم.
دوست خوب چه ویژگیهایی دارد؟
اسلام برای دوستی و انتخاب دوست تأکیدات و سفارشهای بیشماری دارد و دوستی با برخی افراد را تشویق و از آن ابراز رضایت میکند و از دوستی با برخی از اشخاص نهی کرده است. یکی از اقسام دوستی و معاشرت، دوستی با خوبان و صالحان است که هم عقل به این حکم میکند و هم نقل آن را ذکر کرده است، اما چگونه تشخیص بدهیم کدام دوست خوب و کدام دوست بد است؟ به طور کلی دوست خوب نشانههایی باید داشته باشد تا ملاک دوستی قرار گیرد و ما بتوانیم از او تأثیر بپذیریم.
ایمان: انسان باایمان در فکر این نیست که به دیگران ضرر بزند. شخص باایمان اگر دیگران به نوایی رسیدند از حسادت آتش نمیگیرد. به همین خاطر است که خدای مهربان در کتاب آسمانی قرآن میفرماید: «و مردان و زنان باایمان دوستان یکدیگرند که به کارهاى پسندیده وا مى دارند و از کارهاى ناپسند بازمىدارند و نماز را برپا مىکنند و زکات مى دهند و از خدا و پیامبرش فرمان مىبرند. آنانند که خدا به زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد که خدا توانا و حکیم است.»
دانایی: مسئله عقل و درایت دوست در مکتب تربیتی اسلام به قدری مهم و پرارزش است که اگر به فرض کسی با دارا بودن عقل تیز و فکر روشن فاقد پارهای از مکارم اخلاق باشد، رفاقت با وی روا و مجاز شناخته شده است و البته اگر همین رفیق عامل ایمان هم داشته باشد که نور علی نور است و میتواند تأثیرات زیادی در زندگی انسان بگذارد.
بردباری: یکی دیگر از مهمترین ملاکهای دوستی، صبر و بردباری است. مسئله صبر در قرآن و روایات، بسیار مهم و مورد تأکید است. به طوری که حدوداً ۱۰۰ بار کلمه صبر در قرآن آمده و روایات بیشماری درباره صبر وجود دارد. در مجموع باید دانست که دوستی و همنشینی با صابران هم بسیار مهم است و روایات ما هم این را تأکید کردهاند.
مونس و فداکار: یکی دیگر از شرایطی که رفیق باید داشته باشد این است که مونس باشد تا در مواقعی که مشکل برایتان پیش میآید با او در میان بگذارید و همچنین فداکار باشد تا در مواقع مشکلات روزمره دنیوی، دوست خود را کمک کند. امام حسن (ع) در بستر بیماری که به شهادت آن حضرت انجامید به جناده چنین سفارش فرمودند: با کسی یار شو که هرگاه با او مصاحبت کنی مایه آراستگی تو شود و هر گاه خدمتش کنی آبروی تو را حفظ کند و هر گاه از او کمک بخواهی کمکت کند و هرگاه سخن بگویی سخنت را باور کنند و هرگاه حمله کنی تقویتت کند و هرگاه دستت را به احسانی بگشایی او در این راه تو را کمک رساند و هر گاه عیبی از تو دیده شد آن را بپوشاند و هرگاه کار خوبی از تو دید آن را در نظر داشته باشد و هرگاه چیزی از او خواستی به تو بدهد و هرگاه زبان به خواهش نگشودی او پیشدستی کند و هرگاه مصیبتی به او رسید تو ناراحت شوی.
دوستان بد چه کسانی هستند؟
دین مبین اسلام انسان را از دوستی با یک سری افراد نهی میکند. در روایات آمده که خداوند دوستی با چند دسته از افراد را برای بشر ممنوع ساخته و دلایل این ممنوعیت هم تأثیری است که دوستان بد از خود بر جای میگذارند. همانگونه که دوستان خوب تأثیرگذار هستند، دوستان بد نیز در زندگی انسان تأثیرهای بد و گاه جبرانناپذیری را میگذارند. بنابراین در بخش عمدهای از روایات از اینگونه دوستی نهی شده است.
خلاصه بحث درباره تأثیر دوستی با بدان سخنی از لقمان حکیم است که در خطاب به فرزندش اینگونه میگوید که دوستی با بدان نکن، چون دوست بد مثل قیر است که به تو میچسبد و صفات بد را به تو میچسباند و ندانسته زوائل آن را مثل قیر میگیری، در عوض دوستی با خوبان مثل عطر است که کمترین چیزی که به تو میدهد بوی خوش آن است. افرادی که دوستی با آنها نهی شده عبارتند از:
آدمهای احمق: دوستی با احمق مایه رنج و ملال است، چراکه هر وقت احمق بخواهد به رفیق خود نفعی برساند، از نادانی به وی ضرر میزند. رفاقت با احمقان در آیات و روایات الهی مورد مذمت قرار داده شده و فایدهای که نمیرساند هیچ بلکه بر اثر نادانی ممکن است ضربات سنگینی بر دوستش وارد کند.
مردم شرور و فاسد: از دیگر دوستانی که روایات معصومین (ع) انسان را از آن نهی کردهاند دوستی با افراد شرور و فاسد است.
دروغگو: یکی از نمادهای دروغگویی چاپلوسی و تملق است. دوستی با دروغگو بیفایده و مضر است. پس در هنگام انتخاب دوست این ملاک را دستکم نگیریم. چراکه دروغ ریشه تمام گناهان است و موجب نگونبختی انسان میشود.
نامحرمان: یکی دیگر از خطرناکترین دوستیها دوستی با نامحرمان است که امروزه خیلی از جوانان دچار این نوع دوستی میشوند و گرفتار در دام این نوع از دوستیها. منشأ این نوع دوستیها این است که فرد وقتی به سن جوانی میرسد احساس استقلال دارد. بنابراین وقتی خود را از خانواده جدا دانست، چون محبت او تأمین نمیشود و شرایط ازدواج هم برایش مهیا نیست، سراغ محبتهای کاذب میرود. محبتهایی کاذب همچون دوستی با نامحرمان. این دوستی ضررهای زیادی برای شخص دارد. چون آدمی تنوعطلب میشود. اگر انسان با دوستان بد رفاقت کند کم کم صفات و ویژگیهای آنها را به خود میگیرد پس باید مراقب انتخاب دوستان خود باشیم.