راحت‌ترین کار والدین در تربیت بچه‌ها این است که به آن‌ها امر و نهی کنند و به این ترتیب وجدانشان آسوده شود که وظیفه تربیتی خود را به درستی انجام داده‌اند. معمولاً ما به کودک و نوجوان خود همیشه می‌گوییم: «فرزندم مراقب خودت باش!» و زمانی که اتفاقی برای فرزندمان می‌افتد از آنان گلایه و گاه آنان را تنبیه می‌کنیم که «چرا مراقب خودت نبودی؟»، اما معمولاً کم پیش می‌آید که دقیقاً و به صورت مصداقی برای آن‌ها توضیح دهیم که چگونه باید مراقب خودشان باشند. این موضوع شاید به این دلیل باشد که ما بزرگ‌تر‌ها خودمان نسبت به اصول خودمراقبتی شناخت کافی نداریم، پس اول باید خودمان به شناخت و آگاهی در این زمینه برسیم تا بتوانیم دانسته‌هایمان را به فرزند خود منتقل کنیم.
طرح مسئله از زبان یک روانشناس
یک روانشناس کودک در گفتوگو با یکی از خبرگزاری‌ها گفته است: هر کودک یا نوجوان، برای اینکه بتواند از خود در برابر آسیب‌های اجتماعی و رفتار‌های پرخطر مراقبت کند باید قادر باشد مهارت‌های خودمراقبتی مربوط به سن خود را یاد بگیرد و آن‌ها را به‌کار ببندد. به اعتقاد سیدعلی حسینی کودکان و نوجوانان به تناسب دوره‌های رشدی و ویژگی‌های روانی اجتماعی سن خود، باید آموزش‌های لازم را در زمینه مراقبت از خود بیاموزند. این روانشناس کودک با اشاره به توانمندسازی کودکان و نوجوانان در برابر خطر آسیب‌های اجتماعی می‌گوید: پیشگیری رشد مدار یک اصل مهم تربیتی برای کودکان، نوجوانان و خانواده‌هایشان است، چون در نهایت به «خودمراقبتی» منجر می‌شود. خودمراقبتی، یک ظرفیت و توانایی است که از طریق کسب و به‌کارگیری مجموعه‌ای از مهارت‌ها حاصل می‌شود. فرزندی که به مهارت خودآگاهی رسیده است، ارزش‌ها و توانایی‌هایش را می‌شناسد، از اعتماد به نفس برخوردار است و توانایی ارتباطات اجتماعی و معاشرت‌های صحیح، همچنین تفکر خلاق دارد و هیجانات و عواطف خود را مدیریت می‌کند.
خودمراقبتی دقیقاً یعنی چه؟
خودمراقبتی در یک تعریف کلی و عمومی یعنی اینکه ما برای حفظ سلامت و شادابی خود، کار‌های روزمره کوچکی انجام دهیم تا زندگی بهتر و سالم‌تری داشته باشیم. خودمراقبتی شامل اقداماتی است آموختنی، آگاهانه و هدفمند که هر فردی برای خود، خانواده و دیگران انجام می‌دهد تا سالم بماند، از سلامت جسمی و روانی خود حفاظت کند، نیاز‌های اجتماعی خود را برآورده سازد، از بیماری‌ها یا حوادث پیشگیری کند، خود را از ناخوشی‌ها و بیماری‌های مزمن مراقبت کند و نیز از سلامت خود بعد از بیماری حاد یا ترخیص از بیمارستان حفاظت کند. خودمراقبتی به وضوح موجب افزایش کارآیی و مهارت‌های فردی ما می‌شود. خودمراقبتی یکی از مهارت‌های زندگی است که کمک می‌کند فرزند و نوجوان ما مسیر زندگی را بهتر و با خطرات و آسیب‌های اجتماعی کمتری طی کند و درصد موفقیتش در زندگی را بالا ببرد. به همین خاطر لازم است که تمام اولیا و والدین گرامی نسبت به آموزش خودمراقبتی به فرزندان اهتمام داشته باشند.
اولین گام برای حفظ سلامتی بدن، خودمراقبتی است. برای اینکه طول عمر بیشتری داشته باشید باید به طور مستقل از سلامتی خود مراقبت کنید. خودمراقبتی گام اول سلامت است. گام اول سلامت همین است که ما یاد بگیریم خودمان از خودمان مراقبت کنیم. بین ۶۵ تا ۸۵ درصد از مراقبت‌هایی که به سلامت ما منجر می‌شود، محصول همین خودمراقبتی است؛ یعنی فعالیت‌هایی که خود یا خانواده‌مان برای حفظ یا ارتقای سلامتمان، پیشگیری از ابتلایمان به بیماری، درمان بیماری‌مان یا کاهش عوارض آن انجام می‌دهیم. خودمراقبتی رفتاری است داوطلبانه، فعالیتی است آموخته شده، حق و مسئولیتی است همگانی برای حفظ سلامت خود و خانواده و نزدیکان.
مزایای خودمراقبتی چیست؟
با خودمراقبتی می‌توانیم استرس خود را کاهش دهیم. اعتماد به نفس خود را بازیابیم و تقویت کنیم. شور و شوق جوانی و انگیزه موفقیت خود را حفظ کنیم و افزایش دهیم. جوانی سالم، ایمن و بانشاط را تجربه و سلامت سایر دوران‌های زندگی خود را تضمین کنیم. بهتر درس بخوانیم و آینده شغلی بهتری داشته باشیم. آینده بهتری را برای خود، خانواده، دوستان و کشورمان رقم بزنیم. با خودمراقبتی می‌توانیم در مقابل آسیب‌ها و تهدید‌های روانی و اجتماعی مقابله کنیم و با اعتماد به نفسی افزون‌تر مشکلات را پشت سر بگذاریم. پس خودمراقبتی انرژی ما را تجدید می‌کند. استرس ما را کاهش می‌دهد. چشم‌اندازی نو و احساسی مثبت برای زندگی به ما می‌بخشد. احساس شادی، آرامش و صلح را در ما ایجاد می‌کند. احساس سلامت و تندرستی در جسم به ما می‌بخشد. اعتماد به نفس و عزت نفس ما را بالا می‌برد و شور و شوق زندگی و انگیزه موفقیت ما را افزایش می‌دهد. با چنین مزایایی کسی که به اصول خودمراقبتی آگاهی داشته باشد و آن‌ها را به‌کار بگیرد می‌تواند امید به زندگی خود را ارتقا بخشیده و به‌راحتی مسائل خود را حل کند.
چگونه ازخود مراقبت کنیم؟
بیشتر انسان‌ها قسمت عمده جوانی خود را در سلامت کامل سپری می‌کنند، اما همه ما گهگاه به بیماری‌های خفیف و گذرا مبتلا می‌شویم. گاهی از بیماری‌های حاد رنج می‌بریم و گاهی در دوران میانسالی و سالمندی با بیماری‌های مزمن دست و پنجه نرم می‌کنیم. خودمراقبتی در تمام طیف سلامت و بیماری معنی پیدا می‌کند و مراقبت‌های بهداشتی در طیفی قرار می‌گیرند که دامنه‌اش از خودمراقبتی صددرصد (مثل مسواک زدن منظم روزانه) تا مراقبت حرفهای صددرصد (مثل جراحی اعصاب) متغیر است. بخشی از ناخوشی‌های جزئی، بیماری‌های مزمن و بیماری‌های حاد، نیازمند مراقبت‌های پزشکی حرفهای است و هدف خودمراقبتی، این است که بخش حرفهای مراقبت از این بیماری‌ها را به حداقل برساند.
خودمراقبتی جسمی شامل مواردی همچون خوردن منظم غذای سالم، انجام ورزش روزانه، انجام معاینات پزشکی ادواری و منظم پیشگیرانه، دریافت خدمات و مراقبت‌های پزشکی مورد نیاز، استراحت کافی هنگام بیماری، انجام فعالیت‌های جسمی منظم، داشتن خواب و استراحت کافی، رعایت پوشش مناسب و بر اساس فصول سال، رفتن به تعطیلات، اجتناب از وسایل، لوازم و رفتار‌های پرخطر است. خودمراقبتی روانی مواردی مهم همچون اختصاص وقت و زمان روزانه برای تفکر و تأمل، مراجعه به روانپزشک یا روانشناس در صورت بروز مشکل یا ناراحتی روانی، انجام اقدامات لازم برای کاهش تنش و استرس، توجه به تجارب، آرزوها، افکار و احساسات خود، مطالعه و اختصاص زمان مناسب برای رفتن به دامن طبیعت را دربرمی‌گیرد. خودمراقبتی عاطفی، شامل مواردی از قبیل: معاشرت و مراوده با دیگران، برقراری ارتباط با خانواده و دوستان، تعامل مهربانانه با خود و دیگران، افتخار به خود، گریه کردن وقتی که لازم است، جست‌وجوی چیز‌هایی برای خندیدن متعادل، بیان خشم خود به روشی سازنده، اختصاص وقت برای بودن در کنار والدین و برادر و خواهر است. همچنین اختصاص زمان روزانه برای عبادت و نیایش، تلاوت و شنیدن آیات قرآن، انجام کار‌های خیر و عام‌المنفعه، کمک به نیازمندان، شکرگزاری نعمت‌های الهی، احساس ارزش، خوش‌بینی و امید، شرکت در مراسم و مناسک دینی و مذهبی، مطالعه متون و ادبیات مذهبی و معنوی و تأمل در ارزش‌ها جلوه‌های خود مراقبتی معنوی است. انسان سالم کسی است که تمام شاخه‌های خودمراقبتی را می‌شناسد و همراه با هم به کار می‌گیرد تا تمام ابعاد وجودی او به رشد و تکامل رسیده و در آرامش و سلامت باشد.
منابع: راهنمای خودمراقبتی سفیران سلامت- مجله پزشکی دکتر سلام – مشاوره آنلاین مهکام- خبرگزاری ایسنا.
