اسلام که مکتبی برای سعادت بشر است، اسراف را موضوعی به شدت ناپسند و مذموم می‌شمارد. دستیابی به موفقیت در عرصه‌های گوناگون با رواج مصرف صحیح در جامعه انجام می‌شود و این اراده مردمی با فرهنگ‌سازی و تلاش همه‌جانبه استمرار می‌یابد تا مشکلات ناشی از محدودیت منابع، کمترین تأثیر منفی را در جامعه بگذارد.
اسراف نیز مانند سایر اعمال، برخاسته از عواملی است که بدون توجه به این عوامل، حذف آن از زندگی فردی و اجتماعی عملی نخواهد بود، برخی از این عوامل عبارتند از:
خودنمایی: بسیاری از افراد خواهان خودنمایی و جلب توجه دیگرانند. افراد ناکام و نیز انسان‌های ثروتمندی که در رسیدن به خواسته‌هایشان سرخورده و عقده‌ای شده‌اند، با اسراف و ولخرجی و ریخت‌و‌پاش‌های غیرمعقول، قصد خودنمایی دارند.
فساد اخلاقی: در بعضی مردم، زمینه اسراف را باید در شخصیت اخلاقی آنان جست‌وجو کرد زیرا شخصی که خود را به قانون‌شکنی و سرکشی عادت داده است، معمولاً نمی‌تواند فرد معتدلی در امور مالی‌اش باشد.
تقلید: تقلید نیز از جمله عوامل اسراف شمرده می‌شود. چه بسا کسی که الگوی مصرف خود را مانند نوع پوشش، وسیله نقلیه، لوازم زندگی و… بر اساس نوع و کیفیتِ مصرف دیگران قرار می‌دهد، در بسیاری موارد از حدود فردی، اجتماعی و اقتصادی خود تجاوز کرده و به اسراف مبتلا شود.
ثروت اضافی: اگر در‌آمد به اندازه رفع نیاز باشد، به ناچار بر مصرف نظارت می‌شود ولی اگر مقدار ثروت بیش از احتیاجات باشد و فرد از تربیت اخلاقی و فرهنگ صحیح مصرف بی‌بهره باشد، به اسراف و زیاده‌روی کشیده خواهد شد.
حالا پرسش این است که چگونه می‌توانیم از اسراف جلوگیری کنیم؟ برخی راه‌های مقابله با اسراف عبارتند از:
قناعت: قناعت به معنای رضایت آدمی به چیزی است که دارد. قناعت موجب بی‌نیازی است. انسان قانع شکرگزار است و برای برخورداری از این تجملات خود را در معرض کسب حرام قرار نمی‌دهد. قناعت باعث می‌شود که انسان از تشویش و نگرانی دور شود و قناعت انسان را از رنج و سختی که در دریافتن آنچه روزی آن نبوده باز می‌دارد و راحتی دنیا و آخرت را به همراه می‌آورد.
تربیت خانوادگی صحیح: نقش الگویی والدین در ترویج محاسن اخلاقی کاملاً بدیهی است. والدین مهم‌ترین الگو‌هایی هستند که در آشنا ساختن کودکان با اعتدال در مخارج مالی و قناعت در زندگی نقش به‌سزایی دارند. هرچند تربیت و نظارت در خانواده خود از مصادیق نظارت همگانی است، به دلیل اهمیت و نیز نمود آن در سیره معصومین (ع) شایسته و بایسته درنگی ویژه است زیرا شخصیت و روحیات آدمی بیش از هر چیز معلول دوران کودکی و تأثیرپذیری از محیط خانه می‌باشد. شکی نیست که در خانواده‌ای که بزرگسالان خود اهل اسراف و تجمل‌گرایی باشند به این مسئله هیچ گونه حساسیتی نشان نمی‌دهند و نمی‌توان انتظار پرورش فرزندانی را داشت که از این انحراف رفتاری به دور باشند. آموزش الگوی مصرف مطلوب و پرهیز اسراف تجمل‌گرایی باید از سنین کودکی آغاز شود.
تبلیغات و ارائه الگوی صحیح مصرف: میانه‌روی در تهیه و مصرف مواد گوناگون مانند خوراکی‌ها، توجه به حلال و حرام بودن نعمت‌های الهی و رعایت اعتدال در مصرف همگانی از جمله الگو‌هایی است که در مصرف عمومی به همه افراد سفارش کرده‌اند. مبلغان دینی باید الگوی ساده‌زیستی باشند تا زندگی، رفتار و کردارشان سرمشق دیگران باشد.
نظارت بر بازار کار و جلوگیری از کالا‌های تجملی: لازم است همه افراد به‌خصوص مسئولان به بازار کار و مصرف اجناس توجه کنند تا با دوری از تجملات و مصرف کالا‌های ایرانی، به خودکفایی برسیم. فروش لوازم ایرانی با کیفیت مرغوب، ما را از چشم و هم‌چشمی مصون می‌دارد و این صرفه‌جویی به افزایش ثروت و ایجاد کار در جامعه اسلامی منجر خواهد شد.
نقش رسانه‌ها و آموزش و پرورش در اصلاح الگوی مصرف: رسانه‌ها و تلویزیون در ترویج این فرهنگ نقش بسیار مهمی بر عهده دارند و ضروری است که در برنامه‌های رادیو، تلویزیون و سینما به اهمیت اعتدال و میانه‌روی توجه شود. به آموزش‌و‌پرورش نیز خانه دوم فرزندان ما گفته می‌شود که شخصیت اجتماعی کودکانمان در آن شکل می‌گیرد. لازم است مربیان با توصیه به دانش‌آموزان، آنان را از هرگونه اسراف در پوشش، لوازم‌التحریر، وقت، استعداد‌ها و توانایی‌ها بر حذر دارند و کودکان با الگوپذیری از مربیان خود، فرهنگ ساده‌زیستی و قناعت را بیاموزند.
نقش نهاد‌های قانونی و عوامل اجرایی: برخورد با عوامل اجرایی مانند عوامل تجمع ثروت می‌تواند به پیشگیری از این انحراف منجر شود؛ چراکه انباشته‌کردن مال و تجمع ثروت عاملی قوی برای گسترش روحیه اسراف است. اهرم‌هایی نظیر وضع مالیات‌هایی برای مصارف تجملاتی، تشویق مردم به پرداخت حقوق واجب، دعوت به انفاق برای رفع نیاز‌های محرومان، به عدم تمرکز ثروت در اختیار گروهی از افراد جامعه کمک می‌کند.
منابع:
- پژوهشی در اسراف، مرکز اطلاع‌رسانی غدیر
- نگاهی نو به اصلاح الگوی مصرف و راهکار‌های آن، خبرگزاری فارس
- پژوهشی در اسراف و راه‌های مقابله با آن، وب‌سایت نشریه جستار
