وقتی از ضرورت فقه تخصصی سخن به میان میآید انتظار میرود از معدود تلاشهای صورت گرفته در این زمینه سخن به میان آید و مورد تأکید به عنوان الگوی در این مسیر معرفی شود.
اگر به دروس خارجی که در حال حاضر در حوزههای علمیه تدریس میشود نگاهی گذرا بیفکنیم، بیشتر با سرفصلهایی مواجه میشویم که عمدتاً از زمان تقسیمبندی ابواب فقه توسط شیخ طوسی به همین کیفیت بوده است. موضوع مطهرات، اعمال عبادی، چون نماز و روزه یا نهایتاً وظایف تکلیفی اجتماعی مثل خمس و زکات یا عقود شرعی عمده موضوعات اصلی دروس خارج را تشکیل میدهد. کمتر کلاسی با موضوع فقط در مسائل کلان اجتماعی و حکومتی میتوان در میان مدارس علمیه پیدا کرد و با وجود عطش زیاد حکومت به منابع اسلامی برای اداره جامعه، فضای حوزه تاکنون کمتر به خود مجال ورود به چنین عرصههایی را داده است.
با این وجود برخی مجتهدین در سالهای اخیر کوشیدهاند با افتتاح باب در این زمینه به موضوعات کلان حکومتی ورود کرده و درس خارج خود را با چنین سرفصلهای گره بزنند. آیتالله محسن اراکی از اساتید و مجتهدین حوزه علمیه قم که سالهاست کرسی تدریس دروس فقه و اصول را بر عهده دارد، از زمره همین افراد است.
دبیرکل فعلی مجمع تقریب مذاهب اسلامی در چند سال اخیر بنا به ضرورت یاد شده، موضوع تدریس درس خارج را متمرکز بر مسائل کلان اجتماعی کرده است.
ایشان در حال حاضر در خارج فقه فرهنگ را برگزار میکنند که تقریباً موضوعی بیسابقه در فضای حوزههای علمیه است. آیتالله اراکی در این سلسله دروس به سبک رفتاری افراد در سطح جامعه و تعاملات اجتماعی در نظام شیعی میپردازند. همچنین ایشان از سال گذشته درس خارج فقه عمران و شهرسازی را آغاز کردهاند که در آن به زیرموضوعاتی، چون فضای سبز، معابر، ساختمانسازی و... پرداخته میشود. در نگاه ایشان: «فقه عمران شهری هویت اسلامی شهر است که باید مورد توجه قرار بگیرد، از این رو هنجارهای متناسب با آن را میطلبد و در رفتارهای اجتماعی، شهر را جلوه میبخشد. هر شهر روحی دارد از این رو اگر شهر دارای شهروند باشد ماهیت و هویت خاصی خواهد داشت چراکه شهر موجود زنده است.»
یکی از مراکزی که با هدف نظریهپرداز فقاهتی برای حکومت زیر نظر آیتالله اراکی تشکیل شده است، مرکز مطالعات راهبردی فقه حکومتی است که در آن ساحل تخصصی مرتبط با حکومتداری توسط طلاب و دانشپژوهان مورد شناسایی و پژوهش قرار میگیرد.
همچنین اصول فقه اقتصادی و اصول فقه سیاسی دو نمونه از تألیفات آیتالله محسن اراکی است که در آن به روششناسی و کاربرد فقه در عرصه حکومت پرداخته است.
انتظار میرود شیوه فقاهتی آیتالله اراکی در ضریبدهی به موضوعات و مسائل کلان اجتماعی و رفتاری مردم جامعه اسلامی و حکومت تنها به نمونههای موردی محدود نشده و در سراسر فضای حوزههای علمیه شاهد رونق این جنس از مباحث باشیم.