وقوع بیش از یک دهه خشکسالی در استانهای مختلف کشور در کنار برداشت بیرویه از منابع زیرزمینی در قالب حفر انواع چاههای عمیق و نیمهعمیق ازجمله دلایلی است که سبب شده بسیاری از دشتهای کشور دچار بحران بیآبی شوند. در حال حاضر دشتهای استانهای فارس، کرمان، خراسانرضوی، اصفهان، خراسانجنوبی، تهران، قزوین و همدان از مهمترین مناطق کشور به شمار میروند که برداشتهای بیرویه از آبهای زیرزمینی آنها را به شدت دچار بحران کرده است؛ موضوعی که موجب شد تا معاون حفاظت و بهرهبرداری شرکت مدیریت منابع آب ایران اعلام کند: «در راستای حفاظت از منابع آبی و مدیریت مصرف آب ۴۰۰ دشت کشور ممنوعه اعلام شده است.»
برداشت بیرویه از منابع آبی ازجمله دلایلی به شمار میرود که نقش مهمی در فرونشست در دشتهای استانهای مختلف کشور از جمله استانهای فارس، کرمان، خراسانرضوی، اصفهان، خراسانجنوبی، تهران، قزوین و همدان دارد. به گفته کارشناسان، زمانی که یک سفره آبی زیرزمینی خالی میشود آن قسمت از زمین مانند اسفنجی که آب آن کشیده شده جمع میشود و در آن بخش حفرهای ایجاد میشود که دیگر حتی با تزریق آب نیز قابل برگشت نیست، در واقع آن بخش از زمین دیگر مرده به حساب میآید.
بحران در دو سوم دشتهای کشور
وضعیت بحرانی فرونشستها در دشتهای کشور سبب شده تا تقریباً دو سوم کل دشتهای کشور ممنوعه اعلام شوند. این در حالی است که در بخش قابل توجهی از این دشتها، میزان تراز منفی آبخوانها به بیش از دو متر در سال رسیده است. عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور با تأیید این وضعیت بحرانی میگوید: «بخشهای بزرگی در استانهای مرکزی به همراه استانهای شرقی در این موقعیت بسیار دشوار قرار دارند؛ یعنی استانهای تهران، قزوین، مرکزی، اصفهان، فارس، کرمان، بخش شمالی سیستان و بلوچستان، بخشهای شمالی هرمزگان، بخشهای عمدهای از خراسانهای رضوی، شمالی، جنوبی و بخشهایی از همدان به شدت درگیر پدیده فرونشست هستند.»
محمد درویش میافزاید: «البته به صورت نقطهای هم شاهد بروز این پدیده هستیم. به عنوان مثال در منطقه آبی بیگلو در استان اردبیل پدیده فرونشست زمین رخ داده است یا در خان میرزا در استان چهارمحال و بختیاری و در دشت بروجن هم با این پدیده روبهرو هستیم.»آمارها نشان میدهد بدترین وضعیت را در کشور استان فارس دارد که تقریباً تمام تالابها و دریاچههای خود را از دست داده و بیشترین نشست زمین نیز طبق گزارش سال ۱۳۹۵ سازمان زمینشناسی در فاصله بین دشت فسا و جهرم رخ داده است که میزان آن به ۵۴ سانتیمتر در سال میرسد. از طرفی در حال حاضر اضافه برداشت چاههای مجاز از منابع زیرزمینی به حدود ۵ میلیارد مترمکعب و برداشت از چاههای غیرمجاز به حدود ۷ میلیارد مترمکعب رسیده است که ادامه این روند باعث شده است تا بیش از ۹۰ درصد پتانسیل منابع آب زیرزمینی کشور در دشتهای ممنوعه قرار بگیرد.
بر اساس ارزیابی صورت گرفته استانهای فارس با ۹۰ دشت، کرمان با ۳۷ دشت، خراسانرضوی با ۳۳ دشت، اصفهان با ۲۶ دشت و خراسانجنوبی با ۲۵ دشت در صدر استانهای دارای بیشترین دشتهای ممنوعه و بحرانی قرار گرفتهاند. همچنین استانهای خراسان رضوی با یک میلیارد و ۸۵ میلیون مترمکعب، کرمان با ۸۱۳ میلیون مترمکعب، فارس با ۵۵۱ میلیون مترمکعب، اصفهان با ۳۲۰ میلیون مترمکعب و یزد با ۲۹۶ میلیون مترمکعب درصدر استانهای دارای بیشترین میزان کسری مخزن آبخوانهای زیرزمینی قرار گرفتهاند.
این درحالی است که جنوب تهران در شهریار هم این رقم ۳۶ سانتیمتر است، در منطقه معینآباد ورامین ۲۵ سانتیمتر و در بخشهایی از دشت توس در جنوب مشهد این رقم به ۱۸ تا ۲۰ سانتیمتر میرسد. در بخشهایی از استان یزد در فاصله اردکان - میبد شکافهای بزرگی دیده میشود، در جنوب اصفهان در پارک ملی کلاه قاضی نیز یک شکاف عظیم ایجاد شده که نشاندهنده افت شدید سفرههای آب زیرزمینی است. طولانیترین شکاف در دشت نیشابور در بخشهای شرقی - غربی و شمالی - جنوبی وجود دارد که نشاندهنده بهرهبرداری بیش ازحد از سفرههای آب زیرزمینی است طول این شکافها حدود ۳۰ کیلومتر است.
۴۰۰ دشت کشور ممنوعه شد
تداوم خشکسالیها، افت بارندگیها و تبعات ناشی از کمآبی و بیآبی در کشور موجب شده تا از میان ۶۰۹ دشت ایران، ۴۰۰ دشت در شرایط ممنوعه و ۱۳۵ دشت نیز در وضعیت ممنوعه بحرانی قرار گرفتهاند. ادامه فشار به منابع زیرزمینی موجب شده است تا کسری تجمعی آبخوانهای زیرزمینی کشور به ۱۳۰ میلیارد مترمکعب برسد که حدود ۱۰۶ میلیارد مترمکعب از این کسری طی ۲۰ سال اخیر اتفاق افتاده است و هر ساله نیز رقمی در حدود ۶ میلیارد مترمکعب به کسری مخازن زیرزمینی کشور اضافه میشود. این وضعیت بحرانی موجب شد تا معاون حفاظت و بهرهبرداری شرکت مدیریت منابع آب ایران اعلام کند: «در راستای حفاظت از منابع آبی و مدیریت مصرف آب، ۴۰۰ دشت کشور ممنوعه اعلام شد.»
جهانگیر حبیبی میافزاید: «سال زراعی قبل با کاهش ۲۱ درصدی بارش، ۵۱ درصدی میزان روانابها و ۳۲ درصدی آب ورودی به سدها نسبت به سال قبل از آن مواجه بودیم.»به گفته وی، تمام این اقدامات در راستای حفاظت از منابع آبی و مدیریت صحیح آب برای جلوگیری از مشکلات ناشی از خشکسالیها و کم شدن میزان بارشها انجام میشود.