تداوم خشکسالی در برخی از مناطق کشور یکی از مهمترین عواملی است که حیات منابع آبی زیر زمینی را تهدید میکند. دراین میان برخی از استانهای کشور که حیات شان به شدت نیازمند حفظ منابع زیر زمینی آبی است که مهمترین آنهارا چاه وقتات تشکیل میدهند. با این حال بی توجهی به حفظ وسلامت این منابع ارشمند موجب شده تا آلودگی حیات آنها را تشانه رود که به عنوان نمونه میتوان از استانهایی همچون کرمان ویزد دراین زمینه نام برد. بی توجهی به این مهم در یزد ازجمله مسائلی بود که سبب شد تا مدیر عامل شرکت آب منطقهای یزد ازآلودگی آب برخی ازقناتها بر اثر نفوذ پسابها به داخل این منابع ارزشمند به عنوان مهمترین تهدیدات زیست محیطی نام ببرد.
افزایش جمعیت و متقابلاً افزایش مصرف آب در یزد و همچنین گرمتر شدن هوا و از بین رفتن پوشش گیاهی و استفاده بیش از اندازه از سفرههای آب زیرزمینی ازجمله عواملی است که به شدت منابع آبی در یزد را تهدید میکند. درحال حاضر ازبیش از ۵ هزار شته قنات در یزد دو هزار و ۶۰۰ رشته باقی مانده که مجموعاً ۱۳۰ میلیون متر مکعب آبدهی دارند، اما این میزان در سالهای اخیر به شدت کاهش یافته چرا که آب قناتها در واقع سر ریز آبهای زیرزمینی است و خشکسالی و حفر چاه در حریم قنوات تاثیر بسیار منفی در این زمینه داشته است.
سطح آبهای زیرزمینی در استان یزد هر سال ۴۵ سانتیمتر افت پیدا میکند، به عبارتی هر سال نزدیک به ۲۵۰ میلیون مترمکعب ذخایر آب زیرزمینی نسبت به سال قبل کمتر میشود. این ۲۵۰ میلیون متر مکعب آب در کویر یزد بسیار ارزشمند است، ولی آن را از دست میدهیم. همچنین سالانه ۱۳۰ درصد آبهای تجدید شونده در یزد مصرف میشود. این بدان معناست که هر سال صد در صد آبی که به منابع آبی که وارد میشود را مصرف میکنیم و علاوه بر آن ۳۰ درصد هم از ذخایری که ممکن است متعلق به قرنهای گذشته باشد استفاده میشود.
افزایش آلودگی منابع آبی در یزد
با وجود اینکه کاهش بارندگیها و خالی شدن سفرههای زیر زمینی ایجاب میکند تا قدر ذخایر منابع آبی را دانسته ودر حفظ آنها بکوشیم، اما این مهم در بیشتر مواقع مورد غفلت قرار گرفته که در مناطق گرم وخشک میتواند به فاجعه بیانجامد. مدیرعامل شرکت آب منطقهای یزد با تایید این مهم و با بیان این که طبق قانون تمام مؤسسات و شرکتهایی که از آب استفاده میکنند، موظف هستند با نصب تجهیزات لازم مانع آلودگی محیط زیست شوند، میگوید: «این بی توجهیها میطلبد تا با عوامل آلوده کننده آب برخورد جدی صورت میگیرد.»
محمدمهدی جوادیان زاده با تاکید بر اهمیت آب و بهرهوری بهینه از این منابع، میافزاید: «حیات استانها وابسته به آب است و اگر این منابع با مشکل مواجه شود، در تأمین آب استان مشکل جدی خواهیم داشت.» وی با انتقاد از آلودگی قناتها از طریق شبکه فاضلاب، تصریح میکند: «برخی از قناتهای استان به دلیل قرارگیری در نزدیکی مناطق مسکونی یا تجاری آلوده شدهاند که در این مورد برخورد لازم با عوامل آن صورت خواهد گرفت، زیرا طبق قانون تمام مؤسسات و شرکتهایی که از آب استفاده میکنند، موظف هستند با نصب تجهیزات لازم مانع آلودگی محیط زیست شوند.»
به گفته وی در صورت آلوده شدن منابع آب قابلیت برگشت آن وجود ندارد بنابراین ضروری است همه دستگاهها و مردم حمایت لازم در این خصوص را داشته باشند. درمیان قناتهایی که در یزد به شدت در معرض خطر هستند باید نامی از زارچ برد موضوعی که درحال حاضر این منطقه را به شدت دچار بحران کرده است. فرماندار یزد با تایید این مهم وبا تاکید بر لزوم حفاظت از قناتها در برابر آلودگیهای زیست محیطی ناشی از فاضلاب، میگوید: «زارچ یکی از مناطقی است که احتمال آلودگی آب قنات آن وجود دارد به همین دلیل تصمیماتی مبنی بر حفر چاه جدید به منظور دفع فاضلاب و آلوده نشدن قناتهای زارچ گرفته شد.»
رستگاری با اشاره به لزوم برخورد با این مهم میافزاید: «شناسایی و معرفی سایر منابع آلودهکننده آب قنات زارچ از دیگر اقدامات در دستور کار فرمانداری است تا با پیگیریهای لازم سلامت مردم استان در معرض خطر قرار نگیرد». وی به لزوم همکاری همه دستگاهها برای جلوگیری از نشت فاضلاب در داخل قناتها تاکید کرده کرده وادامه میدهد: «آلودگی آب قنات از طریق فاضلابها، عمدهترین دلیل آلودگی قنات است.»
مصرف بالای آب کشاورزی وخانگی
در حالی که استاندارد مصرف آب برای هر نفر ۳۷۵ لیتر است، مصرف این مایع حیاتی در استان یزد دو برابر این رقم است. کشاورزی استان یزد ۷۰ درصد آب و کشاورزی کشور ۹۲ درصد آب را میبلعد. در این میان چند عامل را به عنوان متهمان تشدید بحران کم آبی و خشکسالیهای ۲ دهه اخیر معرفی کرد که شامل افزایش سریع جمیعت، مهاجرت و گسترش شهرنشینی، زیرساختهای ناکافی برای توزیع آب، افت کیفیت آب، کشاورزی ناکارآ، رویای خودکفایی غذایی، افزایش تقاضای آب، آب و انرژی ارزان، سدسازی بی رویه، چاههای عمیق، خشکسالی، سیل، تغییر اقلیم، عطش توسعه و "مأموریت هیدرولیکی (آبی) " ناتمام، تحریمها و عدم ثبات اقتصادی، ساختار نا مناسب حکمرانی آب و سطح پایین هوشیاری محیط زیستی است.
هم اکنون ۹۲ درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی، ۶ درصد در بخش شرب و ۲ درصد در بخش صنعت مصرف میشود. در استان یزد میزان مصرف آب در بخش کشاورزی به گفته مدیرعامل آب منطقهای استان ۷۰ درصد است. محمدمهدی جوادیان زاده در این خصوص میگوید: «در بحث مدیریت تقاضای آب با توجه به مصرف ۷۰ درصد از منابع آب زیرزمینی در بخش کشاورزی، منطقی و معقول کردن مصرف آب نیز بسیار اهمیت دارد از این رو سعی شده از صنایع پاک، کمآبخواه و دارای ارزش افزوده بالاتر برای تامین آب بیشتر حمایت شود.» وی با بیان اینکه یزد کم بارشترین استان کشور است امی افزاید: «میزان بارندگی دراین استان طی ۲۰ سال گذشته ۱۱ درصد و در شهر یزد در سال گذشته ۴۸.۵ درصد کاهش نشان میدهد.»
بر اساس آمارهای این شرکت، متوسط بارندگی استان ۶۰ میلیمتر بوده و با وجود افزایش بارندگیها در سال گذشته و رسیدن به ۷۶ میلیمتر، ولی در مقایسه با میانگین بلندمدت ۳۰ ساله کاهش ۱۷ درصدی داشته است. با وجود افزایش بارشهای سال جاری آبی در استان در شهر یزد در سال آبی کنونی ۳۳ میلیمتر بارندگی روی داده که کاهش ۴۸.۵ درصدی را در مقایسه با دوره بلندمدت نشان میدهد. کاهش آب سفرههای زیرزمینی یکی از مهمترین پیامدهای کم آبی و خشکسالی در کویر است که استانهایی همچون یزد، اصفهان، سیستان و بلوچستان و کرمان به شدت با آن درگیر هستند.
در کنار این امر برداشتهای بی رویه از این سفرهها مشکلات را دو چندان کرده که در این خصوص مدیرعامل آب منطقهای یزد، آب تجدد شونده منابع آب زیرزمینی استان را ۸۲۷ میلیون مترمکعب اعلام و میگوید: «کسری مخزن ۲۵۱ میلیون مترمکعبی در استان، هرساله موجب افت ۵۰ سانتیمتری سطح آبهای زیرزمینی یزد میشود.» به گفته وی، ۶ هزار و ۷۳۳ منبع آب وجود دارد و از محل آنها یک هزار و ۷۸ میلیون مترمکعب استحصال میشود که از این مقدار ۸۳۳ میلیون مترمکعب از چاهها، ۱۶۳ میلیون مترمکعب از قنوات، ۳۲ میلیون مترمکعب از چشمهها تامین میشود.