جوان آنلاین: اشکالات و ایرادات تا حدی است که صدای همه را درآورده! همان ایراد‌هایی که بار‌ها و بار‌ها کارشناسان فریاد زده‌اند. رهبر معظم انقلاب نیز اردیبهشت پارسال متذکر شدند، اما بعد از گذشت یک‌سال، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی صراحتاً تأکید دارد که تغییرات کتب درسی در اولویت‌شان نیست: «برنامه‌ریزی درسی کار دیگر ماست که حتی مهم‌تر از تألیف کتب درسی است»! بدون شک مسئولیت‌های زیادی دارند، با وجود این، اما برطرف‌کردن ایرادات و اشکالات کتب درسی یعنی برطرف‌کردن اشکالات آینده و آینده‌سازان مملکت و این باید اولویت همه کارهای‌شان باشد.
«عنوان و حجم کتب درسی کم می‌شود»، این وعده‌ای است که سالیان متمادی داده می‌شود، اما در عمل آنطور که باید و شاید عمل نمی‌شود، هر چند نمی‌توان منکر برخی تغییر و تحولات ایجاده‌شده روی محتوا و تصاویر کتب درسی از گذشته تاکنون شد، اما بدون شک نتیجه تمام این تغییرات همان خطوطی است که روی برگ‌برگ کتاب‌ها، جا خشک کرده است و برای حال و حتی آینده دانش‌آموزان هیچ فایده‌ای ندارد، به همین دلیل وقتی از عمده دانش‌آموزان پس از ۱۲ سال حضور در کلاس درس بپرسید که چه چیزی در مدرسه یاد گرفته‌اند، به شما خواهند گفت جز خواندن و نوشتن هیچ چیز دیگری نیاموخته‌اند. بار‌ها و بار‌ها هشدار‌هایی درباره ناکارآمدی کتب درسی داده شده و حتی بررسی‌هایی نیز در این زمینه انجام شده است، اما متأسفانه ایرادات مطرح‌شده همچنان وجود دارد. محتوای درسی که قرار است طی یک سال تحصیلی به ذهن دانش‌آموز وارد شود، او را درگیر حفظیاتی می‌کند که متأسفانه جایی برای خلاقیت و مهارت‌آموزی‌اش باقی نمی‌گذارد. حال به تازگی رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزشوپرورش اعلام کرده است تغییر در محتوای کتب اول ابتدایی از امسال آغاز می‌شود و در مدارس محدودی، محتوای جدید به صورت آزمایشی، آموزش داده خواهد شد، اما این مقام مسئول نگفته که چه فرایندی به این تغییرات منجر شده است و در این فرایند با چند کارشناس متبحر مشورت کرده‌اند؟ اصلاً آنها پای صحبت چند نفر از افراد کاربلد در این حوزه نشسته‌اند و بر چه اساس و میزانی تعیین کرده‌اند چه بخشی از کتاب مفید بوده است و چه بخشی از آن نه؟!
آغاز تغییرات آزمایشی در کتب پایه اول ابتدایی
«تغییر در محتوای کتب اول ابتدایی را امسال آغاز خواهیم کرد و در مدارس محدودی به صورت آزمایشی محتوای جدید آموزش داده خواهد شد.» این خبری است که هفته گذشته حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزشوپرورش داد و در تشریح فعالیت‌های‌شان گفت: «سازمان پژوهش بخشی از پژوهش‌های خود را با پژوهشکده مطالعات انجام می‌دهد. برنامه‌ریزی درسی کار دیگر ماست که حتی مهم‌تر از تألیف کتب درسی است. برنامه‌ریزی درسی اساس تألیف و تولید محتواست. برنامه‌ریزی درسی راهبردی است و قابل انتقال به مجموعه‌های آموزشی تربیتی بیرون از وزارت نیست. کار سوم تولید محتواست که برون‌سپاری هم داریم. اقدام چهارم سازمان، تنظیم محتوا‌های آموزشی است تا محتوا‌های کمک‌آموزشی تولیدی با نظارت وارد مدارس شود و اقدام پنجم آموزش معلمان برای تدریس محتوا‌های آموزشی است.» او در حالی از کارهای‌شان در سازمان پژوهش صحبت می‌کند که تألیف کتب درسی را در اولویت آنها نمی‌داند، شاید با همین شرح فعالیت بتوان به کم‌اهمیت‌بودن تغییر کتب درسی در این سازمان پی برد!
این مقام مسئول در خصوص تغییرات کتب درسی سال تحصیلی آینده اظهار داشت: «امسال عناوین حذفی نداریم، اما چهار کتاب آزمایشی را که سال گذشته تدریس آزمایشی آن را شروع کردیم، امسال ادامه خواهیم داد.» این یعنی کتب درسی در سال تحصیلی آینده با همان عناوین سال گذشته ارائه می‌شود، بنابراین در چنین شرایطی نمی‌توان امیدی به بهبود روند آموزشی در مدارس داشت.
اما کتب آموزشی آزمایشی مربوط به کدام پایه تحصیلی می‌شود؟ حجت‌الاسلام لطیفی در این رابطه گفت: «کتب آموزشی آزمایشی را در تعدادی از مدارس با معلمانی که تدریس آن کتاب را آموزش دیده‌اند، اجرایی می‌کنیم. امسال چهار کتابی که آغاز کردیم، آموزش آنها را در پایه بعدی ادامه می‌دهیم.» در ادامه رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با بیان اینکه کتب درسی بسته به نوع درس و پایه در یک بازه ۱۰ تا ۱۵ساله حتماً نیازمند بازنگری هستند، تصریح کرد: «تغییر در محتوای کتب اول ابتدایی را امسال آغاز خواهیم کرد، اما این تغییر به صورتی نیست که محسوس باشد و در مدارس محدودی به صورت آزمایشی محتوای جدید آموزش داده خواهد شد.» این حرف‌ها نشان می‌دهد تغییراتی هست، اما نامحسوس! پس یعنی قرار است دانش‌آموزان همچنان درگیر حفظیاتی شوند که هیچ تأثیری در آینده‌شان نمی‌گذارد، بنابراین فرصت خلاقیت و مهارت‌آموزی از آنها گرفته می‌شود؛ موضوعی که سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی باید نسبت به آن حساسیت به خرج دهد، اما کمترین توجه را دارد.
تذکراتی که به آن توجهی نشد
۲۱ اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ بود که رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار صد‌ها تن از معلمان و فرهنگیان، وزارت آموزشوپرورش را به تفکیک «علم نافع» از «علم غیرنافع» در برنامه درسی دانش‌آموزان توصیه کردند و فرمودند: «علم نافع علمی است که استعداد‌های نوجوان و جوان را شکوفا می‌کند و با سرمایه‌سازی برای آینده او، موجب پیشرفت و تعالی کشور می‌شود. بعضی مطالب در برنامه درسی کنونی، صرفاً محفوظاتی است که بدون هیچ سودی برای حال یا آینده دانش‌آموزان به ذهن آنها سرازیر می‌شود که باید این موارد شناسایی و از آموزش‌ها حذف شود.» همچنین اردیبهشت ماه سال گذشته نیز ایشان در جمع معلمان در بخشی از بیانات‌شان درباره کتاب‌های درسی فرمودند: «در این سال‌ها سفارش‌های زیادی در این زمینه شده، تأثیراتی هم داشته، کار‌های خوبی هم در کتاب‌ها انجام گرفته، لکن آن توقعی که انسان از کتاب درسی دارد، این است که کتاب درسی باید سرشار از مشوق‌های نسل جوان باشد، یعنی کتاب درسی باید نسل جوان را که کتاب را می‌خواند، سر شوق بیاورد. نوع تألیف کتاب- در هر رشته‌ای [باشد]فرقی نمی‌کند، چه در رشته‌های علوم انسانی، چه در رشته‌های علوم ریاضی یا طبیعی- باید جوری باشد که دانش‌آموز را سر شوق بیاورد، البته معلم هم نقش دارد، در این زمینه که دانش‌آموز را سر شوق بیاورد. کیفیت معلم و رفتار معلم نقش دارد، اما کتاب می‌تواند نقش زیادی در این زمینه ایفا کند.» پس از تذکرات مقام معظم رهبری، وعده‌های مختلفی از سوی مسئولان آموزشوپرورش در خصوص اجرایی‌شدن این خواسته‌ها داده شد؛ وعده‌هایی که البته عمده‌شان به سال تحصیلی بعدی حواله داده شد، اما همچنان مسئولان سازمان پژوهش در پیچ و خم تغییرات آزمایشی آن هم در مدارس محدود مانده‌اند!
بمباران مغز با دروس غيركاربردي!
حجم كتب درسي و كمك‌درسي زياد و زمان آموزشي كم است، اين موضوعي است كه كارشناسان آموزشي هر چند وقت يك بار به آن اشاره مي‌كنند، اما گويا گوش مسئولان امر شنواي اين ايرادات نيست.شايد حجم كتاب‌ها به ظاهر از گذشته تا امروز كم شده باشد، اما همچنان حجم مطالبي كه سر كلاس درس به ذهن دانش‌آموز وارد مي‌شود، همانند قبل زياد است. اين در حالي است كه مسئولان تصميم‌گيرنده در اين حوزه بايد همه نياز‌هاي دانش‌آموزان را در هر مقطع تحصيلي مورد توجه قرار دهند و متناسب با همان، براي درس‌شان برنامه‌ريزي كنند، نه اينكه آنها را با كتب حجيم درگير حفظياتي كنند و ديگر جايي براي بروز خلاقيت‌شان نگذارند.
دانش‌آموزان بسياري از كشور‌هاي پيشرو در آموزش، بيشتر درگير يادگيري مفاهيم دروس مي‌شوند تا از آنها هنگام ورود به جامعه استفاده كنند، اما شاهد آن هستيم كه دانش‌آموزان كشور ما، هر روز، هم در مدرسه و هم در خانه، درگير حفظياتي مي‌شوند كه حتي كاربرد آن را در زندگي خودشان نمي‌دانند!
حال سؤال اين است كه آيا اصلاً نيازي به اين حجم از اطلاعات درسي وجود دارد؟ اين موضوعي است كه بايد به طور دقيق‌تر مورد بررسي كارشناسان آموزشي و مسئولان قرار گيرد و بعد از آن نيز عزمي كافي براي رفع ايراداتش وجود داشته باشد.
نظر کارشناس
کتاب‌ها ارتباطی با برنامه‌های پرورشی ندارد
محمدهادی کشاورزی، کارشناس تعلیم‌و‌تربیت در رابطه با تغییرات کتب درسی به «جوان» می‌گوید: «تغییر کتب درسی یک امر ضروری و اجتناب‌ناپذیر است، با توجه به اینکه ادبیات نسل جدید در حال تغییر است، بنابراین باید با اقتضائات زمان در کتب درسی تحول ایجاد کنیم. ممکن است یکسری سرفصل‌ها نیاز امروز بچه‌ها نباشد و به جای آن، مباحث و آموزش‌های مرتبط با تکنولوژی روز نیاز آنها باشد، باید این‌ها مدنظر مسئولان مربوط قرار گیرد، اما چقدر در این کار موفق و سریع عمل شده است؟»
او با بیان این نکته که «کتاب‌های‌مان ارتباطی با برنامه‌های پرورشی‌مان ندارند»، اظهار می‌دارد: «طی سال‌های اخیر، تغییراتی در کتب درسی ایجاد شده است، اما این تغییرات با برنامه‌های پرورشی تناسب ندارد، چراکه اگر غیر از این بود، آن وقت نگران اختصاص زمانی جداگانه به بحث پرورشی بچه‌ها نبودیم یا مثلاً پرورش را به تنهایی بر گردن مربی پرورشی نمی‌انداختیم. هرچند حضور مربی و معاون پرورشی در مدارس ضروری است و می‌تواند مفید واقع شود، آنها مسئول اصلی ساماندهی و مدیریت موضوع پرورشی در مدارس هستند، اما اینکه همه کار‌های پرورشی بر عهده تنها یک مربی باشد، اجحاف در موضوع تربیت است.»
این کارشناس تعلیم‌و‌تربیت ادامه می‌دهد: «یکی از محل‌های مهم اجرای کار‌های تربیتی، کلاس درس است، بنابراین اگر این ارتباط با کتب درسی وجود داشته باشد، می‌تواند رنگ و بوی فضای مدارس را تغییر دهد و اشتیاق بچه‌ها را به مدرسه، کلاس و کتاب بیشتر کند.» به گفته او، دانش‌آموز کتاب دین و زندگی را می‌خواند که صرفاً امتحان بدهد و نمره بگیرد، اما اگر ارتباط این کتاب با برنامه پرورشی مشخص شود، آن‌وقت دانش‌آموز در کنار حفظ مفاهیم کتاب و حاضرشدن سر جلسه امتحان، می‌تواند چند مأموریت مرتبط با همان مفاهیم را قبول و آنها را در کلاس یا حتی خانه اجرا کند، آن وقت است که او درس زندگی می‌آموزد.
نیاز جامعه به مدرسه چیست؟
کتب درسی و فضای مدرسه گاهی به قدری کسل‌کننده می‌شود که برخی از دانش‌آموزان می‌پرسند اصلاً چرا باید به مدرسه بروند؟ کشاورزی در پاسخ به این سؤال که نیاز «جامعه» به «مدرسه» چیست؟ می‌گوید: «اولین نیازی که جامعه به مدرسه دارد، این است که دانش‌آموزان با حضور در آن هم‌ادبیات، هم‌زبان و همگفتمان شوند. این هم‌گفتمانی باید در محیطی مثل مدرسه اتفاق بیفتد تا فهم مشترکی از زندگی اجتماعی، سیاست‌ها، قوانین، مقررات و باید‌ها و نباید‌ها برای دانش‌آموز اتفاق بیفتد. در کنارش دانش‌آموز باید آموزش‌هایی را ببیند تا پس از حضور در جامعه از آنها استفاده کند؛ مهارتی که در مدارس کارودانش و فنی‌حرفه‌ای یاد داده می‌شود تا هنرجویان به کمک آن بتوانند وارد کسب‌وکاری شوند و علاوه بر توانمندی خود به بازار و اقتصاد جامعه کمک کنند یا رشته‌های علوم انسانی که دانش‌آموزان با یادگرفتن مفهوم دروس، نیازی از جامعه را مرتفع می‌سازند. به طور کلی پایه همه آموزش‌ها، این است که بچه‌ها برای زندگی در اجتماع آماده شوند.»
او در رابطه با اینکه آیا کتب درسی فعلی، نیاز جامعه به مدرسه را مرتفع می‌سازد یا نه می‌گوید: «کتاب‌های درسی فعلی نسبت به گذشته تغییرات محسوسی داشته است، منتها اینکه این کتاب‌ها الان چقدر به دانش‌آموز و به طور کلی جامعه، کمک می‌کند نیاز به بررسی و مطالعه دقیق دارد تا ارزیابی شود. باید به این نکته مهم توجه شود که اگر کتب درسی متناسب با نیاز‌های پرورشی و نیاز‌های جامعه تنظیم شود، آن وقت می‌تواند روی رشد دانش‌آموزان و اشتیاق آنها به فضای درس و مدرسه تأثیر زیادی داشته باشد.»
معلم خوب می‌تواند کاستی‌ها را جبران کند
برخی معتقدند اگر کتاب درسی متناسب با نیاز دانش‌آموز باشد و مهارتی را به او بیاموزد، کمتر دانش‌آموزی است که دلش بخواهد کلاس درس را ترک کند، به همین دلیل کیفی‌بخشی به کتب درسی می‌تواند تأثیر خوبی بر کاهش ترک تحصیل و بازماندگی از تحصیل داشته باشد. کشاورزی در این رابطه می‌گوید: «عوامل متعددی در فضای ترک تحصیل مؤثر است، مدرسه‌ای که فضای بصری و فضای شادابی دارد و امکانات فیزیکی خوبی در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهد و معلمان و کادر آموزشی امکانات خوبی در آن ایجاد می‌کنند، میزان ترک تحصیل و بازماندگی از تحصیل در آن به صفر میل می‌کند، بالعکس مدرسه‌ای که از امکانات فیزیکی بدی برخوردار است، طبیعتاً دانش‌آموزان را نسبت به تحصیل دلزده می‌کند، این‌ها مواردی است که در مدارس دیده‌ام، مدارسی که گاه شبیه تبعیدگاه می‌ماند تا مدرسه، چراکه یک فضای به شدت بی‌روحی داشت، این‌ها در رشد و ادامه تحصیل دانش‌آموزان اثرگذار است، البته که کتاب خوب، جزو یکی از عوامل کاهش ترک تحصیل، هرچند با تأثیر کم است.»
او ادامه می‌دهد: «کتاب درسی زمانی می‌تواند اثرگذاری واقعی داشته باشد که پیوست آن با معلم تنظیم باشد، چراکه کتاب را معلم منتقل می‌کند، یعنی بچه‌ها خودشان کتاب را تنهایی مطالعه کنند، حداقل در حال حاضر فضا این‌گونه نیست و معلم باید آن را تدریس و معرفی کند، بنابراین در چنین شرایطی، حتی ممکن است خود کتاب جالب نباشد، اما معلم به قدری خوب آن را معرفی کند که اثرگذار شود. در واقع معلم خوب می‌تواند کاستی‌ها را جبران کند.» این کارشناس تعلیم‌و‌تربیت با بیان اینکه اگر تألیف مناسب کتب درسی سبب می‌شود که دانش‌آموز مفاهیم آن را به تنهایی نیز بیاموزد، اظهار می‌دارد: «حجم کم محتوای درسی، فضای بصری کتاب و ثقیل‌نبودن محتوای آن می‌تواند اثرگذار واقع شود، چراکه دانش‌آموزان حداقل هنگام امتحان می‌توانند خودشان کتاب را کامل بخوانند که این به توانمندی و رشد عزت نفس آنها نیز کمک می‌کند، بنابراین اگر دروس با ادبیات ساده‌تری بیان شود و محتوای ثقیل نداشته باشد، روی تربیت دانش‌آموزان نیز اثرگذار است.»
تألیف کتب درسی نیاز به تغییر جدی دارد
سرعت حلزونی تغییر کتب درسی، از نیاز روز جامعه جا مانده، این کاملاً واضح است، اما برای جبران آن چه کاری باید انجام شود؟ در این رابطه کشاورزی با بیان اینکه «سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی، وظیفه سنگینی بر عهده دارد»، می‌گوید: «اگر این سازمان بخواهد طبق سازوکار گذشته و با همان دست‌فرمان قبلی کار را پیش ببرد، به نظرم نمی‌تواند موفقیت و دستاورد چندانی کسب کند، بنابراین این سازمان باید در سازوکار تغییر کتب درسی تجدیدنظر و با به‌کار‌گیری افرادی پویاتر و پرانرژی‌تر، سرعت انجام کار‌ها را بیشتر کند.»
او اظهار داشت: «سال ۱۳۹۵ رهبر معظم انقلاب برای نخستین بار گنجاندن اسناد لانه جاسوسی در کتب درسی را خواستار شدند. آبان ماه سال گذشته بود که ایشان در دیدار با جمعی از دانش‌آموزان گلایه کردند که چرا این کار انجام نشده است. در چنین شرایطی مسئولان وزارت آموزشوپرورش و سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی باید پاسخ دهند که چه مانعی در مسیر عملیاتی‌کردن این مطالبه وجود داشته است. متأسفانه ساختار تألیف کتب درسی به قدری سنگین بسته شده که اجازه تغییر به آن داده نمی‌شود تا جایی که شاهد آن هستیم، موجب نارضایتی رهبر معظم انقلاب هم شده است، همه این‌ها نشان می‌دهد این ساختار نیاز به تغییر جدی دارد.»
