در ایران نیز مردم ایرانی و مسلمان به دلیل اهمیت بالای فراگیری علم و دانش و بعد از ورود دین اسلام به ایران، اموال خود را در راستای تعلیم و تربیت و پرورش نخبگان و علم وقف می‌کردند به صورتی که زمین خود را صرف مدرسه‌سازی و ساخت مدرسه وقف می‌کردند یا حاصل درآمد محصولات کشاورزی خود را برای تحصیل دانش‌آموزان بی‌بضاعت در نظر می‌گرفتند.
تمام این کارها در راستای تعلیم و تربیت صورت می‌گرفت و تا حدود ۵۰ سال پیش بسیاری از مدارس در کشور وقفی بود، اما از هنگامی که مدارس به شکل امروزی به وجود آمد، وقف در این زمینه کمتر شد و شاید شکل آن تغییر کرد و مردم اگر وقف می‌کردند به اداره اوقاف مراجعه نمی‌کردند و خود مستقیماً زمین را به آموزش و پرورش اهدا می‌کردند و سند را به نام این سازمان می‌زدند یا خود مستقیماً تا حیات خود خرج تحصیل دانش‌آموزان بی‌بضاعت را تقبل می‌کردند.
در 11 سال اخیر نیز وقف در آموزش و پرورش شکل جدیدی گرفته و مجمعی تحت عنوان خیرین مدرسه‌ساز به وجود آمده است که خود مستقیماً مدرسه می‌سازند و بر روند اداره مدرسه نیز نظارت دارند، اما آن سبک و سیاق گذشته کمرنگ شده است و سعی کرده‌ایم در این مطلب به موشکافی این موضوع بپردازیم و نظرات نمایندگان مجلس و کارشناسان و مسئولان را در این زمینه جویا شویم تا به یک راه‌حل مشترک در زمینه تقویف وقف در آموزش و پرورش دست پیدا کنیم:
وقف تنها راه‌حل کسری بودجه در آموزش و پرورش استحجت‌الاسلام سلیمی، نماینده مردم محلات در مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه وقف یکی از سنت‌های اصیل اسلامی است، اذعان داشت: «وقف در گذشته در بسیاری از مسائل چون کمک به نیازمندان، مدرسه‌سازی، ساخت درمانگاه، مسائل فرهنگی و اجتماعی و... گره‌گشا بوده است و دولت‌ها را در بسیاری از موارد یاری می‌کرد.»
وی افزود: «ما نمی‌توانیم در همه موارد به بودجه دولتی متکی باشیم. همین که ما نمی‌توانیم به بودجه دولتی متکی باشیم و در گذشته هم تکیه به بودجه دولتی نبوده و این موضوع باعث ماندگاری وقف در طول تاریخ شده است. آموزش و پرورش در گذشته متکی به وقف بوده و در حال حاضر نیز بسیاری از مدارس آموزش و پرورش وقفی است و حتی بسیاری از موقوفات در راستای تعلیم و تربیت وقف شده است.»
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس با گلایه از این موضوع که فرهنگسازی در زمینه وقف در آموزش و پرورش طی سال‌های اخیر صورت نگرفته است، تصریح کرد: «امروز هم مدارس وقفی وجود دارد که متعلق به آموزش و پرورش است، اما تا نقطه مطلوب فاصله زیادی است و باید در این زمینه از طریق ارائه آمار و ارقام و اطلاعات به مردم و اینکه موقوفات را به نیت وقف هزینه کنیم، می‌تواند تأثیر بسیار زیادی داشته باشد.»وی ادامه داد: «ما باید خیران را به مردم معرفی کنیم.
حوزه‌های علمیه را در جریان این امور بگذاریم و رسانه‌های تصویری و نوشتاری در این زمینه اطلاع‌رسانی کنند. آموزش و پرورش سالانه 10 هزار میلیارد تومان بودجه دارد، ولی همیشه با کسری بودجه مواجه است و وقف می‌تواند این خلأها و مشکلات آموزش و پرورش را حل کند.»
وی ادامه داد: «فرهنگسازی با صدور بخشنامه و اطلاعیه صورت نمی‌گیرد و باید سازمان اوقاف و آموزش و پرورش جلسات مشترکی در این زمینه تشکیل دهند و طرح جامعی را تنظیم کنند و براساس آن نقشه حرکت شود تا هم مشکلات عمومی کشور کاسته شود، هم از فشار به آموزش و پرورش کاسته شود. از سویی مردم اطمینان دوباره به وقف در آموزش و پرورش می‌کنند و با تمایل بیشتری در این صحنه حضور پیدا می‌کنند.»
آموزش و پرورش تنها مقصر در کمرنگ شدن فرهنگ وقف در تعلیم و تربیت نیست
احمد صالحی، مدیر مجمع خیران مدرسه‌ساز کشور با اشاره به اینکه شکل وقف تغییر پیدا کرده است، گفت: «وقف در جامعه امروز متداول است، اما شکل آن تغییر کرده است.
فعالیت‌های مجامع خیران یکی از قالب‌های جدید وقف در کشور است. امروزه ما افرادی را داریم که هم مدرسه می‌سازند و هم درمانگاه، ولی همانند گذشته به اداره اوقاف مراجعه نمی‌کنند و سند را مستقیماً به نام مرکز مذکور می‌زنند.» وی ادامه داد: «ما باید فرهنگ وقف در آموزش و پرورش را زنده کنیم، البته این موضوع هنوز نمرده است، اما باید در این زمینه فضاسازی کنیم و این را به مردم یادآوری کنیم که گوشه‌ای از زندگی ایرانی‌ها وقف بوده و در همین شمیران تهران بسیاری از خانه‌های آنچنانی در زمین‌های وقفی ساخته شده است و هر ساله به اداره اوقاف اجاره‌بهای زمین را می‌دهند.
پس هنوز وقف وجود دارد ولی امروزه هر کسی خدا بیشتر وی را دوست داشته باشد، این توفیق را به او می‌دهد، اما در گذشته مردم خود به دنبال این کار بودند.»مدیرعامل مجمع خیران مدرسه‌ساز کشور نقش اوقاف در فرهنگسازی امر وقف در آموزش و پرورش را کمرنگ عنوان کرد و افزود: «نقش اوقاف در سال‌های اخیر در کلانشهرهای کشور بسیار کمرنگ شده است و در شهرهای کوچک و روستاها نیز کمرنگ و قابل لمس نیست.
دلیل این امر نیز این است که به نظر من در گذشته سازمان اوقاف و امور خیریه مسئولیت امور حج را نداشت، ولی در حال حاضر تمام فعالیت‌های این سازمان روی بحث سفرهای زیارتی متمرکز شده است و از موضوع وقف در جامعه کمی غافل مانده است.»
وی خاطرنشان کرد: «البته آموزش و پرورش نیز در فرهنگسازی وقف در دستگاه مربوطه به خود کمرنگ عمل کرده است. ما در جامعه خیران مدرسه‌ساز طرحی ارائه کردیم تا با حضور خیران در مدارس خیری. در ابتدا و سپس در کل مدارس به دانش‌آموزان فرهنگ وقف و کارهای خیر را یادآوری کنیم تا ذهن آنها را به این امر مشغول کنیم.»
صالحی اذعان داشت: «آموزش و پرورش تنها می‌تواند با گنجاندن چند فصل از کتب درسی به این امر نقش خود را ایفا کند و ما نمی‌توانیم تمام این بار را بر دوش آموزش و پرورش بگذاریم. به نظر من باید در این ساختار عریض و طویل سازمان اوقاف، معاونتی به این امر اختصاص داده شود تا به صورت تخصصی بحث وقف در آموزش و پرورش پیگیری شود.»
خیران وقف در زمان حیات، خود را به وقف عام ترجیح می‌دهند
محمد حافظی، رئیس جامعه خیران مدرسه‌ساز کشور در این رابطه افزود: «وقف در آموزش و پرورش و در سنوات گذشته صورت می‌گرفت اما از 11 سال پیش تاکنون در چارچوب قانون تشکلی به نام مجمع خیریه مدرسه‌ساز شکل گرفت که در محدوده این فرآیند بحث وقف در آموزش و پرورش پیگیری شد و هم‌اکنون این مجمع در تمام شهرهای کشور نمایندگی دارد و حتی بیشتر از دولت این مجامع به امر مدرسه‌سازی در کشور اهتمام می‌ورزند. به گونه‌ای که در سال جاری 733 میلیارد تومان تعهد خیران را در امر مدرسه‌سازی داشتیم.»
وی افزود: «این الگو هم‌اکنون در کشور معرفی شده و سایر بخش‌ها نیز از آن الگوبرداری کرده‌اند. مردم ایران فی‌نفسه مردم خیراندیشی هستند و اگر سازمانی به وجود آید که اعتماد مردم را جلب کند مردم برای سرمایه‌گذاری در هیچ جای کشور دریغ نخواهند کرد.»رئیس جامعه خیران مدرسه‌ساز کشور با اشاره به اینکه نهاد وقف می‌تواند مشکلات آموزش و پرورش را حل کند، اذعان داشت: «در حال حاضر بسیاری از افراد امکانات خود را در اختیار جامعه خیران مدرسه‌ساز کشور قرار می‌دهند تا در صورت حیاتشان این کار صورت گیرد و در صورت فوت نیز این وصیت صورت گرفته است که جامعه خیران مدرسه‌ساز می‌تواند اموال موقوفی را در راستای آموزش و پرورش صرف کند.»وی ادامه داد: «در گذشته مردم به اداره اوقاف مراجعه می‌کردند و وقف عام می‌کردند اما الان مستقیماً و در حیات خودشان انگیزه در آنها به وجود می‌آید که تا زنده هستند به دست خودشان این کار خیر صورت گیرد چون هیچ لذتی بالاتر از این نیست فرد خود دست به کار خیر بزند. معمولاً مسلمانان وصیت می‌کنند که ثلث اموالشان وقف عام شود، اما امروزه این فرهنگ عمومی شده است که فرد در زمان حیات خود در امر خیر مشارکت داشته باشد.»
سوءمدیریت در اوقاف اطمینان مردم در وقف در آموزش و پرورش را سلب کرده است
لاله افتخاری، نماینده مردم تهران، ری، شمیرانات و اسلامشهر با اشاره به علل کمرنگ شدن وقف در جامعه اذعان داشت: «در مورد وقف در آموزش و پرورش علل متعددی وجود دارد که مردم به آن کم‌توجهی می‌کنند. یکی از علت‌ها که مهم‌ترین آن سوءمدیریت در اداره اوقاف است، این اطمینان را از مردم سلب کرده است که به روش گذشته وقف کنند.» وی ادامه داد: «این فرهنگ باید با هماهنگی و همکاری تمام دستگاه‌های مسئول رواج پیدا کند و اگر جایگاه وقف در آموزش و پرورش نهادینه شود، بسیاری از مشکلات جامعه حل می‌شود.»
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس خاطرنشان کرد: «ارزش آموزش در جمهوری اسلامی ایران بسیار بالاست و ارزش این را دارد که مردم اموال خود را در این راه وقف کنند و در کنار مسائلی چون وقف در هیئت‌های مذهبی یا مساجد، در این قسمت هم باید موقوفاتی داشته باشیم که صرف آموزش و پرورش شود. این موضوع میسر نمی‌شود جز اطلاع‌رسانی الگوهای موفق و خیران به مردم تا میل و رغبت مردم به این بحث فزونی پیدا کند.» وی افزود: «اوقاف و آموزش و پرورش طی سال‌های اخیر تعاملات خوبی داشته است، ولی هنوز به نقطه مطلوب نرسیده‌ایم و باید آموزش و پرورش و اوقاف به سوی یکدیگر دست همکاری دراز کنند تا بتوانند با توجه به امکانات موجود در اوقاف و ظرفیت‌های آموزش و پرورش به یاری امر تعلیم و تربیت در کشور بیایم.»
تشکیل کارگروهی بر روند هزینه‌کرد وقف در آموزش و پرورش
رضا مؤمنین، مدیرکل مدارس غیردولتی کشور با اشاره به تغییر شکل وقف در جامعه اظهار داشت: «امروزه بحث وقف به شکل دیگری در حال انجام است. مؤسسات خیریه هم‌اکنون به صورت فعال در کشور در حال انجام است. اینها جزوی از وقف محسوب می‌شوند یا خیرین مدرسه‌ساز که حدود 600 میلیارد تومان در سال گذشته صرف مدرسه‌سازی کرده‌اند و در اختیار تعلیم و تربیت قرار داده‌اند اینها نیز جزوی از فعالیت‌های وقفی محسوب می‌شوند.»وی ادامه داد: «در گذشته هم وقف در ایران وجود داشته و ابن بطوطه می‌گوید طی 14 روز سفر خود به ایران هر شب در یک مدرسه وقفی سکنا گزیدم و امروز هم مدارسی چون سیدالشهدا در یزد، باقرالعلوم در اصفهان، سیدالساجدین در کردستان و... نیز وقفی هستند ولی اطلاع‌رسانی در زمینه این مدارس بسیار کم است.»
وی ادامه داد: «مهم‌ترین ضربه‌های که ما طی سالیان اخیر خورده‌ایم، این است که از دوره قاجاریه عده‌ای به نفع خود مدارس وقفی را مصادره کردند که ضربه بزرگی به آموزش و پرورش زد. بهتر است اوقاف امروز در این زمینه پررنگ‌تر از گذشته عمل کند و با تشکیل گروهی متشکل از کارشناسان و مدیران و مسئولان اوقاف و آموزش و پرورش حضور داشتند و همچنین جمعی از واقفان بر روند وقف در آموزش و پرورش نظارت داشته باشند تا مبادا در جای دیگری جز مدرسه این موضوع صرف شود.» مؤمنین با اشاره به مقتضیات امروزی آموزش و پرورش گفت: «آموزش و پرورش نیازهای متعددی دارد و تنها نیاز ما سخت‌افزاری و ساخت مدرسه نیست، بلکه ما نیازهای نرم‌افزاری چون آموزش قرآن، آموزش فنون زندگی اسلامی، حمایت از افراد نخبه، ساخت کتابخانه و... را داریم.»
مدیرکل مشارکت‌های مردمی وزارت آموزش و پرورش با اشاره به تعامل این دستگاه با سازمان اوقاف اذعان داشت: «در دو سال گذشته ما نشست‌های مشترکی با معاون بقای متبرکه سازمان اوقاف و امور خیریه داشتیم، مبنی بر اینکه اوقاف هم به‌عنوان متولی جریان وقف به یاری آموزش و پرورش بیاید و تا مرحله تفاهمنامه نیز رسیدیم. در آخرین تصمیمات این جلسات این طرح مطرح شد که از درآمدهای امامزاده‌ها در جوار این بقا، مدرسه‌ای ساخته شود و هزینه‌های مدارس فوق نیز از همین بقای متبرکه تأمین شود.»وی خاطرنشان کرد: «به نظر من باید یک ساختاری در اداره اوقاف در سطح معاونت ایجاد شود تا روابط این سازمان با آموزش و پرورش را پیگیری کند، زیرا اوقاف اعتبارات فراوانی دارد و بهترین مکان برای هزینه‌کرد آن، آموزش و پرورش است.»
