اولويت سيما بايد توليد آثار عاشورايي و مذهبي باشد

علی خدایی بیجاري - دكتر محمدحسین رجبی مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام، رئیس کتابخانه  موزه و مرکز اسناد مجلس و معاون پژوهشی دانشکده علوم اجتماعی و فرهنگی دانشگاه هاي تهران و استادیار تاریخ اسلام دانشگاه جامع امام حسین است.

رجبي دواني فرزند مورخ مشهورعلامه علی دوانی و دارای دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی از دانشگاه تهران است كه به مدت ۲۰ سال عضو هیأت علمی دانشگاه امام حسین ( ع ) است. مهمترين آثار وي که به صورت کتاب چاپ و منتشر شده، عبارت است از: کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، تاریخ تحلیلی دوران امامت امیر المومنین علی(ع)، پشتیبانی نظامی در سپاه های صدر اسلام و ترجمه و تلخیص و بازنویسی لحوف سید ابن طاوس. وي مقالاتی هم در دانش نامه امام علی(ع) و برخی مجلات علمی پژوهشی و تخصصی تاریخی داشته دارد. از خصوصیات آثار او بیان شیوا توام با مستندات تاریخی است. حتماً چهره محمد حسين رجبي را در برنامه تلويزيوني « هنگام درنگ » ديده ايد كه بعد از پخش هرقسمت از سريال عظيم مختارنامه به تشريح وقايع تاريخي آن قسمت مي پرداخت . در ادامه حاصل گفت و گوي خبرنگار «جوان آنلاين» در خصوص مشكلات و معضلات سر راه توليد فيلم و سريال هاي عاشورايي را با اين استاد بزرگوار مطالعه كنيد...

استاد لطفا ً در ابتدا برای تعیین محور بحث ، یک برآیند کلی از ضعف و قوت آثارعاشورایی و مقدمه ای ازعملکرد تلویزیون عنوان بفرمایید .

البته باید گفت که الحق و الانصاف صدا و سیما در زمینه تاریخی - مذهبی ، آثار ارزشمندی چون امام علی ( ع ) ، یوسف پیامبر ( ع ) ، ولایت عشق ، مردان آنجلس و همچنین کار فاخر و ارزشمند مختار نامه تولید و روانه آنتن کرده است . اما یکی از مهمترین ضعف های این حوزه کمیت وتعدد تولید کارهای مذهبی است که بسیار کم می باشد . چرا که جامعه ما بسیار علاقه مند و تشنه مفاهیم و رصد آثار مذهبی ، بخصوص آثار عاشورایی است . به خاطر همین خصوصیت ، موقعیت وظرفیتی در اختیار رسانه ملی قرار می گیرد که سریال های چند قسمتی و تله فیلم های متعدد و متنوعی در زمینه کارهای عاشورایی ومذهبی تولید کند . گرچه این ظرفیت آنقدر جا دارد که آثار سینمایی را هم تامین کند. این تجربه ها نشان داده که چقدر مردم با این گونه آثار ارتباطی قلبی برقرار می کنند. بخصوص در مختار نامه که سیل تماشاگران تلویزیون را از طیف ها و طبقه های مختلف اجتماعی به خود جلب و جذب کرده بود .

واقعیت این است که برخي مسئولان سیما و حتی بسیاری از تهیه کنندگان و سرمایه گذاران در امر تولید فیلم و سریال بر این باورند که کار روی سوژه های تاریخی هدر دادن سرمایه است. استدلال شان هم این است که ما بجای سرمایه گذاری و تهیه و تولید یک اثر تاریخی – مذهبی ( که خود اين ژانرازمعضلات بي شمار منحصر به فردی برخوردار است ) ، می رویم و با همان سرمایه بجای یک کارتاريخي چندین کار معاصر و امروزي می سازیم . بدون آنكه مشكلي در توليد داشته باشيم . با این اوصاف بفرمایید که باور شخصی شما در این رابطه چیست ؟

اتفاقاً چنین کسانی منطق و نگاه غلطی به موضوع دارند. چرا که سیما و سینما ، با توجه به پتانسیل های موجود در جامعه که در ابتدای بحث به آن اشاره شد ، هرچه بیشتر براي چنين سوژه اي ارزشمندي هزینه کند ، در جذب مخاطب موفق تر می شوند . چون سرمایه گذاری روی آثار مذهبی ، به ویژه آثار عاشورایی هدر دادن سرمایه نیست ، بلکه بالا بردن سطح فرهنگ و دانش جامعه است . کاری که رسالت و وظیفه اول رسانه ها ، خاصه رسانه ای فراگیر چون صدا و سیماست و اين نياز يعني انتقال اطلاعات كامل تر از قيام عاشورا به جامعه ، در حال حاضر خيلي ضروري مي باشد . معمولا ًهدف از ساخت آثار نمایشی جذب مخاطب و ارائه پیام خاصی به این مخاطب است . آن وقت است که می توان عملکرد و خوب و بد بودن یک اثر را قضاوت کرد . بنابراین ممکن است که ساخت سریال های مذهبی بودجه بسیار زیادی را به خود اختصاص دهد ، اما در عوض خروجی بسیار خوبی که حاصل تاثیرات این آثار بر روی جامعه است ، عاید متولیان و توليد كنندگان کار می کند که در مجموع اين رويه توفیق شناخت قيام عاشورا به جامعه را در پی دارد .

به نظر شما مهمترین تاثیراتی که کارهای عاشورایی و مذهبی روی جامعه ، به ویژه روی جوانان ما دارد ، چیست ؟

ببینید . وقتی در چنین شرایطی اثرات ارزشمند و پیامدهای تهیه و پخش چنین آثاری را در سطح جامعه بررسی کنیم ، خواهیم دید که فیلم و سریال های عاشورایی و مذهبی ، باورهای دینی را درجامعه ارتقا بخشیده و جوان های ما را از روی آوردن به ارزش های منفی و باطل غربی و شبکه های معاند و مستهجن ماهواره ای دورمی کند. این هدف بسیار بزرگی است و به نوعی صیانت و تضمین کننده ماندگاری باورهای دینی و مذهبی مردم جامعه است . ضمن آن که شناخت بهتر دین و مذهب را برای مخاطبانی که فرصت مطالعه و تحقیق درزمینه تاریخ اسلام ندارند ، فراهم می کند و وقتی شناخت مردم جامعه به ریشه و تاریخچه دین و مذهب خود بیشتر شود ، دیگر دشمنان ما نمی توانند به راحتی دین آنها را دستاویز اهداف شیطانی خود کنند ، یا بدعت های خود را در قالب عرفان هاي كاذب به جوانان ما ارائه نمایند.

آن گونه که از شواهد امر پیداست ، گویا بخش « سیما » در رسانه ملی برای تولید آثار عاشورایی و مذهبی سیاست و تقدم و تاخری تدوین نکرده است. در حالی که اين مسئله می تواند انگیزه کار در این زمینه را از فیلم سازان و سازندگان سریال بگیرد ، با این اوصاف شما که از اعضای گروه راهبردی و اتاق فکر تولید سیما هستید ، این منطق را می پذیرید ؟

بله همین طور است . من در مورد تولید و پخش فیلم ها وسریال های عاشورایی و مذهبی ، دو ایراد و انتقاد اساسی را به صدا و سیما وارد می دانم . یکی که در ابتدا به آن اشاره شد كه تولید و پخش تعداد کم و انگشت شمار آثارعاشورایی و مذهبی بود و ايراد دوم بحث اولویت ها و به قول شما تقدم و تاخر کارهاست . یعنی این که مسئولان سیما و سینما باید ببینند که چه چیزی برای ما اولویت یک است بايد بدانند كه كارهاي مذهبي به ويژه كارهاي عاشورايي براي ما اولويت اول است و باید قبل از هرکاری به آنها پرداخته شود . من این را بر حسب تجربه عرض می کنم .

من توفیق این را داشته ام که برای مناسبت های مختلف به شهرها و روستاهای متعددی سفر کردهام و مردم کشورمان خیلی خیلی به من لطف داشته اند و در مساجد ، دانشگاه ها و هیئت ها سخنرانی داشته ام ، به این یقین رسیده ام که مردم بسیار بسیار به آثاری که درباره اهل بیت ( س ) ساخته شده باشد علاقه مندند و خیلی دوست دارند که کارهایی در مورد این بزرگواران و شرایط زندگی و ظلم هایی که بر آنان روا داشته اند ، ساخته شود . ما هم که افتخار داریم که تنها کشوری هستیم که در طول تاریخ نظام ولایت بر کشورمان حاکم است و این کشور پایگاه و مورد عنایت امام زمان ( عج ) است ، باید اولویت یک و مهم مان شناسایی و معرفی داستان ها و زندگی مقدس اهل بیت ( س) باشد . به این مفهوم که باید قبل از هرکاری در مورد زندگی و سرگذشت دوازده امام و چهارده معصوم ( س ) به ویژه حماسه عاشورا و حتی درمورد اصحاب وفادار ائمه اطهار ( س ) به قدر نیاز اثر تولید كنيم و وقتي اطلاعات و اعتقادات مردم را در این زمینه قوی و خلل ناپذیر کردیم ، آن وقت در موارد مذهبی دیگر دست به تهیه و تولید اثر بزنیم.

تا وقتی اولویت اول را انجام نداده ایم ، به نظر من نباید روی اولویت دوم ، سرمایه گذاری کنیم . امیدوارم صحبت های من اشتباه تعبیر و برداشت نشود . جان کلام من این است که می گویم ما در مورد حضرت سلیمان ( ع ) و پیامبر ان دیگر باید فیلم بسازیم ، اما این باید زمانی دارد و زمان آن وقتی است که ما همه چیز را در مورد اهل بیت ( ع ) و حماسه عظیم عاشورا و دين و مذهب خودمان به تصویر بکشیم و گفتنی های دین خودمان را گفته باشیم . آن وقت زمان ساخت سرگذشت حضرت سلیمان ( ع ) و سایر انبیاء اللهی است .

به نظر شما ًسرگذشت و زندگي بزرگان دینی ما چقدرجای کار دارد؟

ساخت یک اثر برای هر امام ( ع ) و هر بزرگ دینی رفع تکلیف است . مثلا شما سریال عظیم امام علی ( ع ) را که در نظر بگیرید ، یا وجود کیفیت بسیار بالا و تمام زحمتی که برای این پروژه سنگین کشیده شده بود ، اما این سریال بخش بسیار کوچکی از عظمت امیرالمومنین ( ع ) را به تصویرکشید. یا همین بحث شما یعنی کارهای عاشورایی ظرفیت بسیار بالایی برای ده ها پروژه سینمایی و تلویزیونی بزرگ و عظیم دارد . اما دریغ از یک اثر.

چرا نباید بعد از 34 سال که از عمر انقلاب می گذرد یک کار درست و حسابی در مورد عاشورا يا اتفاقات مهم تاريخ اسلام ساخته شود ؟ در مورد عاشورا که سند هویت ماست . این ایراد بسیار بزرگی است که جای فکر دارد . باز خدا پدر آقای میر باقری را بیامرزد که در قالب مختارنامه صحنه هایی از حماسه عاشورا را به تصویر کشید. یا در مورد امامانی که به ظاهر به عرصه سیاست ورود نکرده اند مانند امام سجاد(ع ) یا در مورد امام باقر ( ع ) و امام صادق ( ع ) و کارهای بزرگ علمی ایشان و برخورد خلفای جور و قیام های علویان در زمان خود هر کدام می تواند دستمایه کارهای بزرگی شود.

شما آثاری که تا کنون در مورد زندگی اهل بیت ( س) و بخش هایی از این آثار که اشاراتی به سرگذشت حضرت ابا عبدالله ( ع ) داشته را چگونه ارزیابی می کنید ؟

خب از چند کار انگشت شمار مثل مختارنامه و امام علی ( ع ) که بگذریم اکثر آثارضعیف بودند و از انسجام لازم بر خوردار نبودند . مثلا در مورد امام حسن مجتبی ( ع ) فیلمی ساخته شد که ای کاش ساخته نمی شد . برای من جالب است که بنا بود برای امام حسین ( ع ) فیلم عظیمی ساخته شود . حتی عوامل کار هم مشخص شد و دکور عظیمی هم برای کار زدند اما بدون هیچ توضیح و علت موجهی این کار تعطیل و هزينه هنگفتي از بيت المال حرام شد . این خیلی جاي تاسف دارد که چرا باید یک کار عاشورایی در این مرحله تعطیل شود. بنابراین بجز چند اثر قابل قبول سایر کارها از ضعف عمده ای برخوردارند و ميتوان با اين وجود گفت كه تا كنون هيچ كاري در حوزه مذهبي صورت نگرفته است .

استاد یکی از مباحث تاثیر گذار و جذاب حماسه عاشورا رشادت ها و ازخود گذشتگی های یاران امام حسین ( ع ) در واقعه عاشورا است که بعضا هیچ نامی از آنها برده نمی شود و در کمال گمنامی غریب مانده اند. به نظر شما سرگذشت این بزرگواران قابلیت کار سینمایی و تلویزیونی و به لحاظ داستانی جذابیت مور نیاز برای یک اثر نمایشی رادارند دارد یا خیر؟

بله.همین طور است . سرگذشت یاران اباعبدالله ( ع ) اگر نتواند بخاطر محدودیت های مالی سریال شوند ، حداقل می تواند درتله فیلم هایی تهیه و تولید شوند . ما داستان های بسیار زیبایی که در اوج معنویت هستند ، را در واقعه عاشورا داریم . به گونه ای که به جرأت می توان گفت که این داستان ها غیر مسلمان ها را تکان می دهد ، مسلمان ها که جای خود دارند.

از همين رو اطلاعات ما در مورد حماسه عاشورا خیلی ناچیز است . اطلاعات سازندگان فیلم و سریال ما هم تحت تاثیراین نقصان است . اطلاعات توليد كنندگان ما و حتي بسياري از مردم از اشخاص حاضر در حماسه عاشورا محدود می شود به «حبیب بن مظاهر» و «مسلم بن عوسجه» درحالی که چهره ها و در واقع شهدایی داریم که به مراتب از این افراد بزرگ تر و تاثیر گذارتر. کسانی چون «عابس بن اَبی شبیب شاکری » یا «بُرَیرِ بن خُزَیرِهَمدانی» یا فردی بنام «نافع بن هلال جـُملی» که یک مرد بسیار بزرگی است که در آن زمان در اوج بصیرت است . این ها کسانی هستند که در خانه های خود در کوفه نماندند تا امام زمانشان ، یعنی حضرت امام حسین ( ع ) بر آنها وارد شود. آنها با علم بر این که اباعبدالله ( ع ) قصد دارد به کوفه تشریف بیاورند ، رفتند در مکه یا در بین راه به امام پیوستند و با امام همراه شدند و رفتند کربلا . این سه بزرگوار از حبیب و مسلم که در خانه هایشان در کوفه ماندند که امام حسین ( ع ) به آنها برسد بالا ترند. یا مثلا بزرگوار دیگری در میان شهدای کربلا داریم ، به اسم « حجاج بن مسرُوق جُعفی » ایشان موذن امام حسین ( ع ) و مرد بسیار بزرگی است.

همچنین فردی بنام « یزید بن ثـُبـیط » که حاکم بصره بود. آن زمان بصره مانند کوفه نبود که آمادگی داشته باشد برای همراهی ابی عبدالله ( ع ) . از طرفی عبیدالله بن زیاد لعنت الله علیه خفقان بدجوری در بصره ایجاد کرده بود که کسی نتواند به امام ( ع ) ملحق شود . با این وضعیت پیش از آن که عبید الله بخواهد از بصره به کوفه برود ، « یزید بن ثـُبـیط » با 10 پسر خود صحبت کرد که امام حسین ( ع ) قصد قیام دارند و حالا امام ( ع ) به مکه مشرف شده و ما باید به امام ( ع ) بپیوندیم . در پایان دو پسر از پدر خود اطاعت می کنند و پس از شهادت این آدم به مقامی کمی رسد که مثال زدنی است . چون وقتی این بزرگواربه مکه می رود و امام حسین ( ع ) می شنوند که یزید بن ثبیط برای پیوستن به ایشان وارد مکه شده است ، خود امام ( ع ) به استقبال این آدم می روند که در نهایت خود این بزرگوار با دو پسرش به فیض شهادت می رسند. حالا شما فكر كنيد كه این موارد اگر توسط فیلم سازان و سازندگان سریال ما در قالب فیلم و سریال آورده شود ، دنیا را تکان خواهد داد.

این سوال مطرح می شود که چه دستگاه و ارگان یا سازمانی باید این قصص زیبا را از تاریخ اسلام استخراج کند و در اختیار نویسندگان بگذارد ؟ گرچه برای این امرشوراهای راهبردی و اتاق فکرهایی درحوزه های مختلف تشکیل شد . اما تا کنون از آنها هیچ کارمشخص و تعیین کننده ای دیده نشده . با اين وجود به نظر شما نباید یک کارگروه ، مرکب از مورخان تاریخ اسلام و نویسندگان آثار نمایشی و مسئولان تولید دراین خصوص ایجاد شود ، تا به این واسطه ما بتوانیم به محتوای قابل قبول و جذابی از کارهای عاشورایی برسیم ؟

چرا . اما متاسفانه در صدا و سیما یک حساب و نظام مشخصی وجود ندارد که این اولویت های را مشخص کند و به سازندگان اثر خط دهی کند . البته یک اقدام خوبی معاونت سیما برای این امر ترتیب داد که ما آن را در ابتدا به فال نیک گرفتیم. این اقدام تشکیل همان اتاق های فکری بود که شما اشاره کردید . هرچند لطف کرده بودند وبنده را هم در حوزه تاریخ اسلام دعوت کرده بودند . اما متاسفانه تنها به جز یک جلسه دیگر درجلسات بعدی تشکیل نشد .

اما از آنجایی که صداوسیما ، رسانه ملی است ، طبعا ً مسئولان و افراد تصمیم گیرنده این رسانه نمی توانند به تنهایی برای برنامه ها خط مشی تعیین کنند. مسئولان صدا و سیما ارجاعی کار هستند و نمی توانند به تنهایی به این موضوع برسند که جامعه ما چه چیزی نیاز دارد تا با تولید آن بتوانند تولید کنند . دلیل آنهم اشتباهات بسیار بزرگی بود که در این رابطه افتاد و هزینه های کلانی از بیت المال به باد رفت . مثل سریال کلاه پهلوی که کار بسیار بی ربط و داستان جعل شده ای از تاریخ بود که نه تنها پیامی برای جامعه و مخاطبان خود نداشت ، بلکه نکات منفی زیادی هم به مخاطب انتقال می داد. خب برای این کار میلیاردها تومان را به هدر دادند برای یک کاری که اصلا مبنای آن در تاریخ وجود نداشت .

استاد در آخر اگر دليل ديگري مانده كه باعث تضعيف كارهاي عاشورايي شود ، بفرماييد .

يك مورد ديگر به ذهن من مي رسد و آن اين است كه ما فيلم سازان و سريال سازاني مثل آقاي مير باقري كم داريم . كساني كه سواي ايمان و اعتقاد قوي به لحاظ تكنيكي هم آثار قوي و منحصر به فردي توليد كنند. متاسفانه كساني در جمع فيلم سازان و سريال سازان ما وجود دارند كه نگاهي ليبرالي به توليد اثر دارند و خواسته و ناخواسته از الگوهاي غربي تقليد مي كنند. بدون آن كه به ظرفيت هاي فرهنگي و اجتماعي كشور خود اشراف داشته باشند .